Złożone działanie Boga

Tekst prezentuje rozumienie działania Boga w świecie przyrody jako działania złożonego, które jest nawiązaniem do koncepcji działania prostego (Proste działanie ze strony Boga) i stanowi jej uzupełnienie. W połączeniu z nią pozwala na pełniejsze zaprezentowanie działania Boga jako działania osobowego i uwzględnia jego intencjonalny oraz celowy charakter. Dzięki temu, jako jedno z możliwych ujęć filozoficznych tytułowego zagadnienia, pozostaje w zgodzie z teistycznym obrazem rzeczywistości, w którym Bóg jako osoba jest obecny i działa w świecie materialnym.

Rozpatrując działanie Boga w przyrodzie jako działanie osobowe (W poszukiwaniu zrozumienia, jak działa Bóg), wyróżniliśmy kategorię działań prostych oraz kategorię działań złożonych. Stanowią one odpowiedniki działania bezpośredniego i działania pośredniego, które zostały wyróżnione w przyczynowo-fizycznym aspekcie analizy działania Boga w świecie. Mówimy zatem o działaniu bezpośrednim/pośrednim (gdy ujmujemy je w aspekcie przyczynowości nieosobowej) i o działaniu prostym/złożonym (gdy ujmujemy je w aspekcie osobowym).

Mogłoby się wydawać, że między bezpośrednim i prostym działaniem Boga istnieje duże podobieństwo (a nawet identyczność), które polega na tym, że w obu przypadkach działanie Boga w przyrodzie zachodzi bez angażowania innych czynników o charakterze pośredniczącym i przenoszącym owo działanie z Boga na świat materialny. Zauważmy jednak, że istnieje między nimi pewna zasadnicza różnica. Polega ona na tym, że w przypadku działania bezpośredniego nierozwiązanym problemem pozostaje kwestia, w jaki sposób Bóg może oddziaływać na świat materialny. Nie wiadomo więc, jaki jest mechanizm tak rozumianego działania przyczynowego. Poszukiwanie owego mechanizmu leży u podstaw tworzenia modeli połączenia przyczynowego Boga i przyrody (casual-joint), które nawiązują do współczesnego naukowego obrazu świata oraz teologicznych ustaleń na temat aktywności Boga i Jego stosunku do świata (model przyczynowości „odgórnej” – top-down, model przyczynowości „oddolnej” – bottom-up, model przyczynowości pobocznej – lateral)1Zob. R.J. Russell, Physics, Cosmology, and the Challenge to Consequentialist Natural Theology, w: Physics and Cosmology. Scientific Perspectives on...  (W poszukiwaniu zrozumienia, jak działa Bóg).

Natomiast w przypadku koncepcji prostego działania Boga, która interesuje się jedynie osobowym aspektem tego działania, pomija się pytanie o sposób oraz przebieg tego działania. Działanie proste charakteryzuje się bowiem tym, że nie zawiera żadnego mechanizmu przyczynowo-fizycznego, zatem nie ma potrzeby wyjaśniania, „jak” ono zachodzi. Jest to konsekwencja osobowego aspektu owego działania, które, przez analogię do działań ludzkich, należy rozumieć jako działanie ukierunkowane na określony cel.

Działanie proste a działanie złożone

Należy jednak zastanowić się, podobnie jak miało to miejsce w przypadku kategorii działań bezpośrednich i pośrednich, jaki jest stosunek działania prostego do działania złożonego. Działanie proste nie zawiera w sobie innych działań. Natomiast działanie złożone składa się z sekwencji działań, wśród których znajduje się także działanie proste rozumiane jako najbardziej podstawowe. Na przykład w sekwencji zdarzeń, którymi są: wyciągnięcie ręki – naciśnięcie przełącznika światła – rozbłysk żarówki w lampie, działaniem prostym jest wyciągnięcie ręki, zaś w połączeniu z pozostałymi działaniami w tej sekwencji tworzy ono działanie złożone. Zatem działanie proste może być rozpatrywane samodzielnie jako pojedynczy akt osoby działającej albo jako podstawowe działanie w ramach działania złożonego, w połączeniu z dalszymi działaniami pochodnymi. Przy czym każde działanie złożone musi zawierać w sobie element w postaci działania prostego. Nie da się bowiem włączyć przełącznika światła, nie wyciągając najpierw ręki (lub innej części ciała) w jego kierunku, zaś gdyby nawet można było włączyć światło np. tylko siłą woli, to i tak wystąpiłoby działanie proste (choć nie byłoby w tym przypadku elementem działania złożonego, gdyż całe działanie prowadzące do zapalenia światła ograniczyłoby się tylko do działania prostego – akt woli zapalenia światła).

Wydaje się, że, analogicznie do człowieka, Bóg może działać nie tylko w sposób prosty, ale także w sposób złożony. Przy czym Jego działanie złożone także musi zawierać w sobie działanie proste. Jeśli dodatkowo uwzględnimy osobową perspektywę działania Boga w świecie, w której istotnym elementem jest celowość podejmowanego przez Niego działania, to wydaje się, że działanie proste ze strony Boga może wystąpić samodzielnie (bez działań po nim następujących) lub pojawić się jako element sekwencji Jego działania złożonego. W drugim przypadku proste działanie Boga wywołuje określone zjawisko przyrodnicze, które z kolei staje się przyczyną innego zjawiska. Mamy więc wtedy do czynienia z sytuacją, gdy osobowe proste działanie Boga prowadzi do wytworzenia łańcucha przyczynowo-skutkowego, czyli do pojawienia się działania przyczynowego (złożonego) w przyrodzie.

Studium przypadku

Spróbujmy zastanowić się, jakim działaniem – prostym czy złożonym – jest działania Boga w przypadku zdarzeń odnotowanych w Biblii i rozumianych jako skutek działania Boga. Na przykład opis rozdzielenia się wód Morza Czerwonego zawarty w tekście biblijnej Księgi Wyjścia (Wj 14,21-22) można rozumieć następująco:

• rozstąpienie się wód zostało spowodowane przez Boga;
• pojawienie się wiatru, który spowodował rozdzielenie się wód, zostało spowodowane przez Boga;
• zarówno pojawienie się wiatru, jak i rozstąpienie się wód wskutek jego pojawienia się zostały spowodowane przez Boga.

W pierwszym przypadku mamy do czynienia z rozumieniem działania Boga jako bezpośredniej przyczyny zdarzenia: Bóg bezpośrednio wywołuje rozstąpienie się wód. Zatem możemy mówić o bezpośrednim działaniu Boga, które doprowadziło do wystąpienia zdarzenia. Wprawdzie Bóg bezpośrednio powoduje, że wody się rozstępują, ale nie wiadomo, „jak to robi”.

W drugiej interpretacji Bóg nie jest bezpośrednią przyczyną rozstąpienia się wód (tą przyczyną jest wiejący wiatr). Można więc powiedzieć, że Jego proste działanie spowodowało pojawienie się wiatru, zaś wskutek pojawienia się wiatru nastąpiło z kolei rozstąpienie się wód. Proste działanie Boga (wywołanie wiatru) nie wymaga wyjaśnienia w kategoriach przyczynowości fizycznej. Zdarzeniem, które bezpośrednio powoduje Bóg, jest w tym przypadku pojawienie się wiatru, a nie efekt działania wiatru w postaci rozstąpienia się wód morskich.

Trzecia interpretacja łączy w sobie dwie pierwsze. Traktuje ona pojawienie się wiatru i rozstąpienie się wód całościowo, jako jedno zdarzenie, choć złożone z dwóch elementów. Całościowe potraktowanie przedstawionych faktów jest możliwe w perspektywie osobowego aspektu Bożego działania, czyli uznania, że Bóg działa intencjonalnie i celowo. Bóg wykonuje proste działanie i wywołuje wiatr, a w dalszej konsekwencji powoduje także rozstąpienie się wód. Włączenie rozstąpienia się wód do całości zdarzenia i zespolenie go z wywołaniem przez Boga wiatru jest uwarunkowane i może zostać uzasadnione celowym działaniem Boga (celem jest umożliwienie Izraelitom ucieczki przed Egipcjanami), który wywołał wiatr właśnie po to, aby wody się rozstąpiły i aby Izraelici mogli bezpiecznie uciec przed ścigającymi ich Egipcjanami. W tym przypadku możemy mówić o złożonym działaniu Boga, na które składa się osobowe działanie proste (wywołanie wiatru) oraz działanie przyczynowe-fizyczne (rozstąpienie się wód wskutek działania wiatru). Tak rozumiane zdarzenie obejmuje więc proste działanie ze strony Boga oraz wywołaną przez niego tym prostym działaniem przyczynowość fizyczną jako jego konsekwencję2Zob. A. Świeżyński, Filozofia cudu. W poszukiwaniu adekwatnej koncepcji zdarzenia cudownego, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2012, s. 208-211..

Dzięki uznaniu omawianego powyżej, przykładowego zdarzenia biblijnego jako zdarzenia wywołanego złożonym działaniem Boga, w którym jest także obecne Jego działanie proste, nie musimy rozstrzygać problemu połączenia przyczynowego między Bogiem i przyrodą, a jednocześnie możemy w uzasadniony sposób twierdzić, że nie jest ono niezgodne z prawidłowościami przyrody. Ograniczamy się bowiem do stwierdzenia, że Bóg swoim prostym działaniem (wywołanie wiatru) skłonił przyrodę do działania w konkretnym miejscu i czasie według jej prawidłowości (rozstąpienie się wód pod wpływem działania wiatru) oraz zgodnie z Jego zamiarem ukierunkowanym na osiągnięcie określonego celu (rozstąpienie się wód i przejście Izraelitów).

Działanie Boga a zdarzenie spowodowane przez Boga

Warto w tym miejscu dokonać rozróżnienia na zdarzenie wywołane przez Boga i działanie Boga. W powyższym przykładzie działaniem Boga jest Jego proste działanie, które sprawia pojawienie się wiatru. Natomiast działanie wiatru, skutkujące rozstąpieniem się wód, nie jest działaniem Boga, lecz zwykłym działaniem w ramach przyczynowości przyrodniczej. Jednak trzeba pamiętać, że jego pojawienie się jest uwarunkowane prostym działaniem Boga, którego skutek określiliśmy jako wywołanie wiatru. Wydaje się więc, że należy uznać także rozstąpienie się wód za element zdarzenia spowodowanego przez Boga, choć jego wystąpienie jest efektem złożonego, a nie prostego działania Boga, gdyż bezpośrednio zostało ono spowodowane przez działanie wiatru. W związku z tym można stwierdzić, że zdarzenie którego osobową przyczyną jest Bóg, może być zdarzeniem, które zostało wywołane zarówno prostym, jak i złożonym działaniem Boga. Jednak w przypadku działania złożonego, w przeciwieństwie do działania prostego, ma sens dociekanie „mechanizmu” tego działania i stawianie pytania, jak ono przebiegało, gdyż dokonuje się ono za pośrednictwem przyczynowości fizycznej. Nawet jeśli nie jest ona znana, można o nią pytać i mieć uzasadnioną nadzieję na jej rozpoznanie na gruncie nauki3Zob. A. Świeżyński, Ontology of miracle. Supernaturality, God’s Action and System Approach Towards the Ontology of Miracle,  Wydawnictwo UKSW,....

Proste działanie Boga może więc zostać określone jako bezpośrednie działanie Boga, natomiast Jego działanie złożone, ponieważ zawiera komponent działania prostego i komponent działania pośredniego, którym jest przyczynowość przyrodnicza, należy określić jako działanie pośrednie Boga. Zdarzenie spowodowane przez Boga może zostać wywołane Jego działaniem bezpośrednim-prostym lub działaniem pośrednim-złożonym, ale w obu przypadkach występuje komponent działania prostego ze strony Boga. Jednak w praktyce, na podstawie kryteriów naukowo-przyrodniczych nie jesteśmy w stanie rozpoznać, które z tych dwóch działań faktycznie miało miejsce. Sam efekt takiego działania, ujawniający się w przyrodzie, nie daje podstaw dla jednoznacznego rozstrzygnięcia tej kwestii. Tak jest na przykład w sytuacji nagłego, nieoczekiwanego i niezrozumiałego z punktu widzenia medycyny uzdrowienia osoby chorej. Ów powrót do zdrowia z perspektywy teologicznej można nazwać cudem, czyli skutkiem działania Boga, które przejawia się w świecie materialnym, ale nie da się przesądzić, czy miało w nim miejsce bezpośrednie-proste działanie Boga, czy też działanie pośrednie-złożone. W związku z tym, aby nie zawężać kategorii zdarzeń wywołanych przez Boga w przyrodzie jedynie do zdarzeń związanych z prostym działaniem Boga, należy rozszerzyć ją także na zdarzenia wywołane złożonym działaniem Boga, czyli działaniem, w którym jest obecne Jego działanie proste i przyczynowość naturalna. W ten sposób nawet jeśli zdarzenia, które zostały spowodowane przez Boga, będą wyjaśniane przez nauki przyrodnicze, nie będzie to oznaczało, że przestają być zdarzeniami przez Niego wywołanymi, o ile faktycznie On je spowodował. Przyrodoznawstwo, zgodnie ze swoją naukową metodologią, może wskazać jedynie na przyczynowość fizyczną zdarzenia, ale nie może wypowiadać się na temat obecności lub nieobecności działania Boga w przyrodzie, a w szczególności prostego działania ze strony Boga. Dzięki temu uznanie jakiegoś zdarzenia za efekt działania Boga podlega ostatecznie kryteriom teologicznym. Natomiast ewentualne ustalenia przyrodnicze, dotyczące naukowego wyjaśnienia zdarzenia, nie przekreślają prawidłowości rozpoznania teologicznego. Ponownie można odwołać się do zdarzeń cudownych, które z punktu teologii zostały za takie uznane. Nawet jeśli dzięki rozwojowi nauki udałoby się podać naukowe wyjaśnienie takiego zdarzenia, nie spowoduje to zakwestionowania jego cudowności, gdyż w działaniu złożonym Boga jest miejsce także na przyczynowość fizyczną (naturalną).

Potraktowanie działania Boga w przyrodzie jako działania złożonego umożliwia właściwe zrównoważenie perspektywy przyczynowo-fizycznego postrzegania działania Boga oraz aspektu Jego osobowego działania. Akcent zostaje tu położony na działanie osobowe, gdyż Bóg jest działającą osobą, która realizuje w swoim działaniu określone cele. Ponieważ jednak działanie to przejawia się w świecie materialnym, w którym występuje działanie przyczynowości fizycznej i który jest badany metodami nauk przyrodniczych, odwołanie się do Boga jako przyczyny zdarzenia nie może zostać całkowicie pominięte. Chodzi tylko o to, że pełne wyjaśnienie sposobu działania Boga nie może ograniczać się jedynie do przyczynowego aspektu tego działania. Sprowadzenie działania Boga do poziomu działania przyczyn natury fizycznej powoduje pominięcie istotnego elementu charakteryzującego Jego działanie – celowości. Z kolei potraktowanie Go jako przyczynę inną niż przyczyny fizyczne, ale w gruncie rzeczy podobną do nich, nie pozwala na prawidłowe uznanie Boga za przyczynę czegokolwiek. Nie dysponujemy wszak pojęciem przyczynowości innym niż przyczynowość fizyczna. Nawet jeśli posługujemy się terminem „przyczynowość nadnaturalna”, w gruncie rzeczy myśli w duchu przyczynowości naturalnej. Dopiero osobowy aspekt działania Boga umożliwia ominięcie pułapki „Bożej przyczynowości” i „połączenia przyczynowego”, nie negując możliwości przyczynowo-fizycznej perspektywy w badaniu skutków Bożego działania w świecie. W ten sposób słuszny skądinąd postulat zachowania odrębności przyrodniczego i teologicznego sposobu poznania znajduje swoje potwierdzenie i ukonkretnienie przy okazji analiz dotyczących zagadnienia działania Boga w przyrodzie.