FAQ

• Czy „Jezus” to imię, a „Chrystus” to nazwisko?

  „Jezus” to imię, ale „Chrystus” to nie nazwisko.

  Słowo „Jezus” jest grecką transkrypcją hebrajskiego imienia: Jehoszua, Jeszua, Jozue, co tłumacz się na polski jako „Jahwe zbawi” lub „Jahwe jest zbawieniem”. Było ono popularne wśród Żydów, ale występuje także dziś, nie tylko w kulturze żydowskiej. To Jozue, czyli po grecku Jezus, przeprowadził Izraelitów przez Jordan do ziemi obiecanej. Jeśli ktoś interesuje się piłką nożną, to pewnie słyszał o Jezusie (Jesús Navas) grającym na pozycji prawego obrońcy w jednym z hiszpańskich klubów.

  Kiedyś nie było nazwisk, a ludzi identyfikowano zwykle po imieniu, do którego dodawano także imię przodka lub przodków. Współcześni Jezusowi Żydzi mogli go identyfikować jako Jezusa syna Józefa, syna Helego. Niekiedy dodawano miejsce pochodzenia (jak w przypadku „Zbyszka z Bogdańca”). Stąd „Jezus z Nazaretu”.

  O co więc chodzi z „Chrystusem”? Słowo „chrystus” to greckie tłumaczenie hebrajskiego słowa masziach, inaczej mesjasz, czyli: pomazaniec, pomazany. Nazwa ta wywodzi się od zwyczaju namaszczania oliwą osób, które wybrane zostały do pełnienia jakiejś funkcji, szczególnie króla. Żydzi oczekiwali mesjasza, kogoś namaszczonego przez Boga na króla Izraela, który przywróci im wolność i od panowania którego rozpocznie się nowa wspaniała epoka (pomijamy tu różne szczegóły związane z ich oczekiwaniami). „Chrystus” nie jest zatem nazwiskiem. Słowo to wyraża, że był On Bożym pomazańcem. Stąd „Jezus Chrystus” można przetłumaczyć jako „Jahwe jest zbawieniem przez pomazańca”.

• Co to znaczy, że jakaś religia jest teistyczna?

  W religii teistycznej przyjmuje się, że świat został stworzony przez osobowy byt boski. Byt ten jest transcendentny (czyli zewnętrzny wobec świata, nie jest jak rzeczy w świecie, jest ponad światem), to on ustanowił porządek, zgodnie z którym świat ma funkcjonować (czyli wszystkie prawa, jakie rządzą w świecie, włącznie z prawami moralnymi), i interesuje się losami świata, wpływa na to, co się w nim dzieje. W ramach takich religii zwykle uważa się też, że stwórca jest bytem doskonałym, wszechwiedzącym, wszechmocnym, kochającym i dobrym.

  Chrześcijaństwo, judaizm i islam są niewątpliwie religiami teistycznymi. Buddyzm określa się niekiedy jako a-teistyczny, to znaczy nienegujący istnienia boga-stwórcy (nie twierdzi się w nim też, że bóg-stwórca istnieje), ale uznający kwestię jego istnienia za nieważną dla osiągnięcia zbawienia, czyli stanu nirwany. Z punktu widzenia chrześcijaństwa stwierdzenie, że brak wiary w Boga jest nieważny dla zbawienia, może budzić poważne wątpliwości. Z hinduizmem sprawa jest bardzo złożona, bo jeśli przyjąć zgodnie z pewnymi nurtami, że wszystko wywodzi się od nieosobowego Brahmana i świat nie jest od niego zupełnie różny, to nie jest to koncepcja teistyczna. Ale w nurtach uznających boga o imieniu Wisznu za stwórcę wszystkiego można dopatrywać się idei teistycznych. Wszystko jednak zależy od przyjętych interpretacji tych czy innych doktryn.

  Pogląd, że transcendentny Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje później w jego losy, określa się mianem deizmu. Niektórzy przyjmują panteizm, według którego Bóg i świat są tym samym. Z punktu widzenia chrześcijaństwa oba te stanowiska to herezje. Funkcjonuje też pogląd określany mianem panenteizmu, w którym wskazuje się, że Bóg jest stwórcą świata i jest On zarówno transcendentny, jak i obecny wewnątrz świata. Niektórzy twierdzą, że to pogląd zgodny z teizmem, a inni, że stanowi on odmianę panteizmu, czyli zalicza się do herezji. Zdania są więc podzielone, tak jak nie ma jednomyślności wśród panenteistów (i teistów) odnośnie do tego, jak rozumieć ideę, że Bóg jest obecny w świecie.

• Czy naukowcy tacy jak fizycy, chemicy itp. są kompetentni, żeby rozpoznać cuda?

  Są dwie odpowiedzi, krótka i dłuższa. Krótka: nie są. Zgodnie z dłuższą odpowiedzią, trzeba stwierdzić, że wiedza naukowa, czyli znajomość tego, jak funkcjonuje przyroda, jest do rozpoznania cudu koniecznie potrzebna. Należy znać prawidłowości, które występują w przyrodzie, żeby móc stwierdzić, że zdarzyło się coś, czego przez odwołanie do tych prawidłowości nie da się wyjaśnić.

  I tu kończy się rola naukowca. Fizycy, chemicy, lekarze i inni uczeni nie są jednak kompetentni, by rozstrzygać ‒ ani czy cuda są w ogóle możliwe, ani czy w danym przypadku cud miał miejsce. Ustalenie, czy cuda są możliwe, wymaga odpowiedzi na pytania, czy przyroda jest wszystkim, co istnieje, czy jest jakaś rzeczywistość nadprzyrodzona, czy byty nadprzyrodzone, jeśli istnieją, to wpływają na to, co dzieje się w świecie, i ewentualnie w jaki sposób to robią. Naukowcy nie zajmują się takimi problemami; przygotowując się do pracy w swoim zawodzie, nie szkolą się po to, by umieć na takie pytania odpowiadać. W tym sensie nie są kompetentni, by decydować, czy cuda są możliwe. Od tych spraw są filozofowie i teolodzy.

  Jeśli chodzi o stwierdzenie, czy dane zjawisko jest cudem, trzeba umieć odróżnić zdarzenie, którego po prostu nie umiemy wyjaśnić, które jest wyjątkowe, od zdarzenia cudownego. Aby to zrobić, znów konieczna jest wiedza z zakresu teologii. Jeśli cud jest działaniem Boga, to znajomość teologii wymagana jest, by znając cały kontekst danego zdarzenia, stwierdzić, czy wiąże się ono z okolicznościami i konsekwencjami zgodnymi z tym, co wiemy (lub wydaje nam się, że wiemy) o Bogu i jego działaniu w świecie.

   

  Odnośnie do tego, czym są cuda i jak mają się do nauki, więcej piszemy w Cuda a nauka.

• Czy nazwa strony „Contra gentiles” to nie mowa nienawiści?

  Rozwinięcie pytania: „Contra gentiles” to po łacinie „przeciw poganom”. Czy nie ma w tym mowy nienawiści?

  Nie. Nazwa naszej strony nawiązuje do tytułu wielkiego dzieła świętego Tomasza z Akwinu Summa contra gentiles [Summa przeciwko poganom]. Ani to dzieło, ani nasza strona nie są zwrócone przeciwko żadnym osobom. Wręcz przeciwnie, mają służyć ludziom w uniknięciu lub uwolnieniu się od błędnych przekonań. Tomasz pisał swoje dzieło, jak wyraził to zamawiający je Rajmund z Penafort: „przeciwko błędom niewiernych, by zdjęło z ich oczu grubą powłokę ciemności i ukazało naukę prawdziwego światła”. Za napisaniem tego dzieła kryła się więc troska o dobro jego odbiorców, a nie nienawiść do nich.

  Podobnie jak Summa Tomasza, nasza strona również ma charakter intelektualny i nie jest skierowana przeciwko ludziom. Jej cel to obrona wiary chrześcijańskiej, wykazanie, że jest ona intelektualnie satysfakcjonująca i to bardziej niż alternatywne ujęcia, a nawet że jest jedyną właściwą wizją i podejściem do rzeczywistości. Taki przynajmniej byłby ideał i żywimy nadzieję, że choć trochę udało nam się do niego przybliżyć, że znajdzie się grupa osób, dla których zawarte tu treści będą pomocą na drodze do Prawdy i Życia.

  A co do samego terminu „mowa nienawiści” ‒ jego popularność dziś raczej nie wynika z tego, że okazał się nadzwyczaj trafnie opisywać jakieś fakty. Jest on raczej narzędziem do kreowania „jedynie słusznej” wizji rzeczywistości popularnej w pewnych wpływowych kręgach i służy do stygmatyzowania ujęć alternatywnych w sposób mający pozwalać na uniknięcie merytorycznej, intelektualnej debaty. Nie ma więc on ‒ podobnie jak inne tego typu wyrazy i wyrażenia (zapluty karzeł reakcji, homofob, katol) ‒ charakteru opisowego, nie przyczynia się do lepszego opisu (czyli poznania rzeczywistości), ale perswazyjny: oddziałując na emocje, służy wywieraniu wpływu na ludzi i jest skuteczny w przypadku osób intelektualnie „bezbronnych” lub „rozbudzonych” uczuciowo. Może najlepiej się takimi terminami nie przejmować i pozwolić im umrzeć śmiercią naturalną. Ewentualnie można się z nich pośmiać – podobno diabeł nie znosi, gdy się z niego żartuje.

   

  Nota bibliograficzna:

  Wypowiedź Rajmunda z Penafort cyt. za: Zofia Włodek, Wprowadzenie, w: św. Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles. Prawda wiary chrześcijańskiej, t. 1, wyd. W drodze, Poznań 2003, s. 5.

  W sprawie terminów perswazyjnych patrz też pytanie Co to jest Bóg luk lub Bóg zapchajdziura?

• Co to jest „Bóg luk” lub „Bóg zapchajdziura”?

  Wyrażenia „Bóg luk” lub „Bóg zapchajdziura”, niekiedy też „Bóg magik” pojawiają się szczególnie we współczesnych tekstach dotyczących relacji nauki i religii, często pisanych przez osoby z wykształceniem teologicznym i naukowym jednocześnie. Mają one charakter perswazyjny, bo poprzez ich dezawuujący charakter służą wywarciu wrażenia, że kryjąca się za nimi koncepcja Boga jest niepoważna. Osoby, które używają tych sformułowań, chcą uchronić chrześcijaństwo przed, ich zdaniem, popełnianiem błędów przeszłości. Miałyby one polegać na odwoływaniu się do cudownego działania Boga przy wyjaśnianiu wszelkich zdarzeń, których nie udaje się wytłumaczyć za pomocą znanych praw przyrody. „Bóg luk” to Bóg działający we wszelkich lukach i tylko w lukach naszej wiedzy ‒ to koncepcja, według której zawsze i tylko wtedy należy odwoływać się do Boga, gdy nie mamy dostępu do wyjaśnienia naukowego. Jest ona dla chrześcijaństwa kompromitująca, bo wraz z rozwojem nauki trzeba by ciągle przyznawać, że się pomyliliśmy, że dane zjawisko stanowi jednak wytwór przyrody, a nie skutek działania Boga. Historia nauki pokazuje, że cały szereg zjawisk niegdyś tłumaczonych działaniem Boga udawało się wyjaśnić w sposób czysto przyrodniczy. Do tego momentu stosowanie wyrażenia „Bóg luk” nie budzi większych zastrzeżeń, może poza tym, że trudno byłoby wskazać poważnych uczonych czy myślicieli, którzy głosili, że w każdym przypadku, gdy nauka nie potrafi czegoś wyjaśnić, trzeba uznać, że mamy do czynienia z cudownym działaniem Boga. Byli tacy (na przykład Isaac Newton), którzy nie dysponując przyrodniczym wyjaśnieniem pewnych zjawisk lub własności przyrody, odwoływali się do Boga, ale na pewno nie uważali oni, że brak obecnej wiedzy stanowi jedyne i zawsze wystarczające uzasadnienie tego typu zabiegów. Słuszne jest natomiast uznanie, że to rzeczywiście głupio dla chrześcijaństwa wycofywać się z wcześniejszych twierdzeń oraz odwoływać się do działania Boga zawsze, gdy tylko nie potrafimy czegoś naukowo wyjaśnić.

  Problem pojawia się, kiedy ktoś zaczyna uważać lub sugerować innym, że nigdy nie wolno przyjmować, iż jakieś zjawisko czy zdarzenie jest wynikiem specjalnego działania Boga, bo uznawanie, że może ono być czymś takim, to popadanie w skompromitowaną teologię „Boga luk”. Niekiedy sugeruje się, że można spodziewać się, iż nauka jest w stanie każde zdarzenie wyjaśnić naturalistycznie, czyli wyłącznie przez odwołanie się do czynników przyrodniczych. Takie oczekiwanie jest uzasadnione logicznie, jeśli przyjmie się twierdzenie, że Boga nie ma lub że jeśli jest, to nie działa w przyrodzie w sposób rozpoznawalny. Taki pogląd określa się jednak mianem naturalizmu i nie ma on nic wspólnego z chrześcijaństwem i w ogóle z religiami teistycznymi.

  Sformułowanie „Bóg luk” nie jest więc przede wszystkim terminem opisowym, ale perswazyjnym, czyli w jego użyciu nie tyle chodzi o opis faktów, co o wywarcie presji emocjonalnej mającej skłaniać do odrzucenia tradycyjnej koncepcji działania Boga w świecie. Jak pisaliśmy o wyrażeniu „mowa nienawiści” w odpowiedzi na pytanie Czy nazwa strony „Contra gentiles” to nie mowa nienawiści?, tak samo termin „Bóg luk” nie przyczynia się do lepszego opisu, czyli poznania rzeczywistości, lecz ma charakter perswazyjny, a więc oddziałując na emocje, robiąc tak zwaną bekę z tradycyjnej koncepcji działania Boga w świecie, służy wywieraniu wpływu na ludzi.

• Czy istnieje konflikt między nauką a religią?

  Odpowiedź prosta: brak prostej odpowiedzi.

  Odpowiedź złożona:

   

  Jak napisaliśmy wyżej, na postawione tu pytanie nie da się odpowiedzieć po prostu „tak” lub „nie”. Ewentualnie można, ale należałoby wtedy pytanie to zadać w bardziej precyzyjny sposób, przede wszystkim dokładnie wyjaśniając, co mamy na myśli, gdy używamy terminów „nauka” i „religia”. Mimo to i w takim wypadku nie zawsze możliwa będzie jednoznaczna odpowiedź. Sprawa jest złożona. Wiele tekstów na naszych stronach poświęconych jest bezpośrednio kwestii konfliktu między nauką a religią lub są one pomocne we właściwym ujęciu tego zagadnienia. Znajdziecie je w dziale Nauka a religia. Tu więc krótko wyjaśnimy, na czym polegają podstawowe problemy, a skupiamy się przy tym głównie na kwestiach związanych z rozumieniem samej nauki (pobocznie wspominamy o różnych ujęciach religii, a wiele uwag dotyczy obu tych dziedzin).

  Nauka, czyli co? Pierwszy problem polega na tym, co mamy na myśli, mówiąc o nauce, jak rozumiemy to, czym ona jest. Chodzi tu więc o definicję nauki, a w tym też o rozróżnienie, czy mówiąc o nauce bierzemy pod uwagę tylko prawa i teorie naukowe, czyli wytwory pracy naukowców, czy także czynności, metody i narzędzia stosowane przez naukowców w trakcie badań. A może chodzi nam o samych naukowców. W zależności od tego, co mamy na myśli, możemy uzyskać różne obrazy relacji między nauką i religią.

  Kwestia zdefiniowania nauki jest jednym z największych problemów rozważanych przez specjalistów od nauki, czyli metodologów nauki, filozofów nauki czy naukoznawców. Wbrew temu, co mogłoby się wydawać osobom, które nie należą do tego grona (a także często samym naukowcom), sprawa nie jest łatwa. Każda z dotychczasowych propozycji zawiera pewne trudności. Piszemy o tym dokładniej w (Zawodne) sposoby odróżniania nauki od nienauki. Lepszych brak. Najczęściej występujące w tekstach przeznaczonych dla szerokiego grona sformułowanie definicji nauki odwołuje się do metody, która miałaby w niej powszechne zastosowanie. W tym ujęciu do istoty nauki należą obserwacje i logika, a wszystkie inne czynniki, takie jak przekonania filozoficzne, religijne, czynniki psychologiczne i społeczne, uznaje się za przeszkadzające w jej uprawianiu. To popularne pojmowanie nauki często zestawiane jest z rozpowszechnionym rozumieniem religii jako odrzucającej rolę rozumu i nieliczącej się z faktami. W takim ujęciu wyraźnie widać konflikt między nauką a religią, jeśli chodzi o sposób dochodzenia do przyjmowanych w nich twierdzeń.

   

  Nie wynika z tego jednak, że nawet w takim rozumieniu nauki i religii jest między nimi konflikt, jeśli chodzi o przyjmowane przez nie twierdzenia. Może przecież być tak, że do tego samego przekonania prowadzą różne drogi. Na przykład o początku Wszechświata można mówić na podstawie objawienia lub opierając się na empirycznych badaniach w kosmologii. Czyli konflikt między metodami nie musi oznaczać konfliktu, jeśli chodzi o treść przekonań. Problem z przytoczonym rozumieniem nauki jest jednak taki, że przy bliższym przyjrzeniu się nie daje się ono obronić. Dokładniej piszemy o tym we wspomnianym wyżej tekście. Tu wskazujemy, że badania metodologów i filozofów nauki pozwoliły ustalić, że czynniki inne niż fakty i logika odgrywają w niej bardzo ważną rolę. Szczególnie istotne są różne założenia filozoficzne, które na rozmaite sposoby wpływają na pracę uczonych oraz na treść teorii naukowej. Na przykład założenie o jednostajności przyrody, według którego te same prawa przyrody, które występują w trakcie przeprowadzania badań w danym miejscu i czasie, działają też w innych miejscach i innych momentach. Bez tego filozoficznego założenia uprawianie nauki, a nawet jakiekolwiek poszukiwanie porządku w świecie nie miałoby sensu. Te same analizy prowadzą do wniosku, że uczeni niekiedy łamią przyjęte reguły racjonalności, co jednak prowadzi czasami do rozwoju nauki, więc nie jest to żaden zarzut. A czy religie rzeczywiście odrzucają rozum i nie liczą się z faktami? Pomijając poważny problem, czym jest racjonalność i jaka jest natura faktów (sprawdź, co we wspomnianym tekście piszemy o uteoretyzowaniu obserwacji), można mieć wątpliwości, która religia rzeczywiście absolutnie odcina się od wartości rozumu, logiki i faktów. Na pewno nie jest nią chrześcijaństwo (w tej sprawie patrz Wywiad z ks. dr. Dobrzenieckim).

   

  Jeśli utożsamimy naukę z naukowcami, a religię z osobami religijnymi, to okaże się, że trudno o ogólne, proste określenie relacji: nauka – religia. Istnieją przecież uczeni wierzący, jak i niewierzący. Można próbować odwoływać się do statystyk dotyczących religijności uczonych (a są takie), ale one nie będą rozstrzygające. Rzeczywiście jednak w praktyce niekiedy wskazuje się na przekonania osób jako argument na rzecz tezy o konflikcie lub o jego braku w relacji nauki i religii. Na przykład amerykańska National Academy of Science przekonywała, że nie ma konfliktu między nauką i religią w sprawie teorii ewolucji, ponieważ wielu religijnych ludzi akceptuje tę teorię: „błędem jest […] uważać, że teoria ewolucji reprezentuje niemożliwy do pogodzenia konflikt między nauką a religią. Bardzo wielu przywódców religijnych akceptuje ewolucję na gruncie naukowym bez rezygnowania ze swej wiary w religijne zasady” (J. Ebert et al., Science and Creationism: A View from the National Academy of Sciences, Committee on Science and Creationism, Washington 1984). Oczywiście można też wskazać przykłady ludzi religijnych, którzy tej teorii nie akceptują. Z odwołaniem do osób jako reprezentantów nauki i religii jest też ten problem, że ludzie czasem zmieniają zdanie. Karol Darwin kiedyś był wierzący, ale umarł jako ateista, a przynajmniej agnostyk. Francis Collins, znany genetyk, który dokonał ważnych odkryć w dziedzinie medycyny i genetyki, kierownik Human Genome Project, dyrektor National Institute of Health w USA, był przez szereg lat ateistą, ale  nawrócił się na chrześcijaństwo.

   

  A może łatwiej twierdzenia naukowe oraz to, co mówi religia, porównać i na tej podstawie ocenić, jak obie dziedziny mają się do siebie? Zanim to zrobimy, trzeba jednak zauważyć, że to wcale nie takie oczywiste, że jest co porównywać. Są bowiem koncepcje, według których nauka i religia w ogóle nie mówią o tym samym, ale zajmują się różnymi problemami, odpowiadają na odmienne pytania. Typowym poglądem tego typu jest, że nauka zajmuje się badaniem faktów, a religia odpowiada na pytania o sens i wartości. Nauka nie rozstrzyga, czy coś jest dobre w sensie moralnym, a religia nie zawiera opisu faktów. Zgodnie z innym tego rodzaju podziałem: nauka bada świat przyrody, rzeczywistość empiryczną, a religia owszem: mówi o sensie i wartościach, ale też zajmuje się rzeczywistością nadnaturalną, lecz nigdy nie formułuje twierdzeń, które są opisami faktów zachodzących w świecie (takie twierdzenia są domeną tylko nauki). W obu tych przypadkach oczywiście nie ma konfliktu między nauką a religią, bo ich twierdzenia nigdy nie dotyczą tego samego.

   

  Problem takiego podziału twierdzeń nauki i religii polega jednak na tym, że o ile nikt nie ma wątpliwości, że nauka zajmuje się badaniem rzeczywistości empirycznej, to zupełnie nieoczywiste jest twierdzenie, że religia nie mówi nic o świecie, że w religii nieobecne są twierdzenia opisujące fakty, które zachodzą w sferze empirycznej. I tu ujawnia się kolejna sprawa. Jeśli chcemy odpowiedzieć na pytanie o relację nauki i religii, przyglądając się ich twierdzeniom, to trzeba odpowiedzieć na pytanie, którą religię mamy na myśli. Religie są różne i rozmaite poglądy głoszą. Trudno znaleźć tę, która pasuje do przedstawionego przed chwilą podziału. Religie zwykle mają coś do powiedzenia o sferze empirycznej. Mowa w nich o pochodzeniu świata, życia, człowieka, o objawieniach się bogów, o rozmaitych kontaktach ludzi ze sferą nadprzyrodzoną, o cudach i innych zdarzeniach uznawanych za fakty historyczne oraz przyrodnicze. Religie te mogą jednak mówić różne rzeczy i każdą z osobna należałoby porównać z twierdzeniami nauki.

   

  I tu ujawnia się kolejny problem, a nawet dwa problemy. Po pierwsze nauka podaje mnóstwo twierdzeń i niektóre z nich są zgodne z twierdzeniami religii, a inne nie. Trudno więc o uogólnienia. Po drugie nauka się zmienia. Zmieniają się jej szczegółowe twierdzenia, prawa i teorie, do których się odwołuje, jak i jej bardziej ogólne założenia. Na przykład przed Darwinem uczeni przyjmowali pogląd, że życie na Ziemi jest wynikiem celowo działającej istoty. Odwoływano się do Boga jako prawodawcy, by wyjaśnić, dlaczego świat jest racjonalnie uporządkowany i poznawalny dla ludzkiego umysłu. Dziś na mocy zasady naturalizmu metodologicznego wyklucza się z nauki wszelkie odwołania do sfery nadnaturalnej. Nauka się zmienia w szczegółach i w ogólności, więc i jej relacja względem religii ulega modyfikacji. A czy religie się nie zmieniają? W chrześcijaństwie i w ogóle w religiach teistycznych jedno z kluczowych twierdzeń mówi o stworzeniu świata przez Boga. Teologowie wskazują jednak, że zagadnienie to może być różnie rozumiane. Według niektórych kiedyś uważano, że w doktrynie o stworzeniu chodzi przede wszystkim o zapoczątkowanie istnienia w czasie, czyli że cofając się w czasie, moglibyśmy dojść do początkowego momentu, gdy Bóg spowodował, że świat zaczął istnieć. Uznają oni, także pod wpływem rozwoju nauki, że dziś doktrynę tę należy rozumieć przede wszystkim jako koncepcję, że Bóg nieustannie stwarza świat, podtrzymując go w istnieniu (dokładniej na ten temat piszemy w Naturalizm w kosmologii. Cz. I: Problem początku Wszechświata). Kiedyś w psychiatrii funkcjonowała opinia, że homoseksualizm nie jest zdrowy i choć to nie to samo co uznanie, że praktyki homoseksualne są grzechem, to jednak występowała zgodność między nauką i chrześcijaństwem co do tego, że nie jest on czymś właściwym. Dziś oficjalnie psychiatria nie traktuje homoseksualizmu jako zaburzenia, a w niektórych odłamach chrześcijaństwa dopuszcza się małżeństwa jednopłciowe. W religiach, a czasami w tej samej religii ‒ spotykamy więc różne reakcje na zmiany w nauce.

   

  I ostatnia sprawa związana z dopasowywaniem twierdzeń religii do nauki. Niektóre osoby religijne uważają, że nie ma i nie może być sprzeczności między Objawieniem a prawdami odkrywanymi przez naukę. Takie przekonanie niekiedy skutkuje zmianą lub reinterpretacją twierdzeń religii, by dostosować je do twierdzeń nauki. Z punktu widzenia ustaleń współczesnej filozofii nauki niekoniecznie jest to uzasadniona strategia. Filozofowie są zasadniczo zgodni, że wszystkie twierdzenia nauki mają charakter hipotetyczny. Jest to wynik zarówno niemożności udowodnienia na drodze empirycznej prawdziwości zdań ściśle ogólnych (praw i teorii) ze względów czysto logikomatematycznych (problem indukcji), jak i uteoretyzowania wszelkiej obserwacji, w tym zależności obserwacji od języka, a także ze względu na niewspółmierność teorii naukowych. O tym wszystkim także piszemy dokładniej w tekście (Zawodne) sposoby odróżniania nauki od nienauki. Lepszych brak. Do tego dochodzi problem zmienności twierdzeń w samej nauce. Czy religia za każdym razem powinna zmieniać przekonania, gdy uczeni rezygnują z jednej teorii na rzecz innej. Wspomniany pogląd o braku sprzeczności między Objawieniem a prawdami odkrywanymi przez naukę może być jednak słuszny z punktu widzenia osoby wierzącej, jeśli mamy na myśli „prawdy nauki” w sensie obiektywnie prawdziwych twierdzeń, pewnych i uzasadnionych. Mówimy wtedy o jakimś ideale nauki. Trudno jednak ocenić, na ile nauka, w dowolnym momencie swego rozwoju, ten ideał realizuje.

   

  Jak więc widać, jeśli chodzi o relację nauki i religii, sprawa jest złożona.

• Pytanie: Czy wypowiedzi o Bogu mają jakikolwiek sens?

  Rozwinięcie pytania: Chrześcijanie mówią, że Bóg jest niewidzialny. W ogóle nie da się Go dostrzec zmysłami, bo jest bytem duchowym, nie materialnym. Filozof powiedziałby, że Bóg nie jest przedmiotem doświadczenia zmysłowego. W takim razie na drodze doświadczenia nie da się wykazać, że Bóg istnieje. Może więc wszelkie wypowiedzi o Nim nie mają żadnego sensu?

   

  Odpowiedź:

  Powyższe pytanie może wydawać się niejasne osobom, które nie zetknęły się z publikacjami na temat religii lub relacji między nauką a religią, gdzie pojawia się argument, że skoro Boga nie widać, to wszelkie wypowiedzi o Nim są pozbawione sensu. Tymczasem jest to bardzo popularny zarzut wobec chrześcijaństwa. W XX wieku był często powtarzany oraz przyjmowany przez wielu filozofów i odbiorców tekstów filozoficznych. Dziś w kręgach specjalistów został porzucony, ale czasami jest jeszcze powtarzany przez osoby mniej zorientowane lub przywiązane do przebrzmiałych już nurtów myślowych. Jeśli ktoś zaczyna się interesować filozoficznymi opracowaniami na temat religii, to z pewnością prędzej czy później spotka się z tym argumentem.

  O co więc chodzi? Otóż na początku XX wieku robiła karierę pewna idea, którą głosili zwolennicy tak zwanego logicznego pozytywizmu, znanego też jako logiczny empiryzm lub neopozytywizm. Jego twórcy i główni przedstawiciele byli znanymi i cenionymi filozofami z takich ośrodków, jak Uniwersytet w Oxfordzie i Uniwersytet w Cambridge; w Europie kontynentalnej zaś centrum znajdowało się w Wiedniu i skupiało przedstawicieli nurtu w ramach tak zwanego Koła Wiedeńskiego. Myśliciele ci wywarli w XX wieku ogromny wpływ na rozumienie, czym jest nauka, ale także czym są filozofia i religia. Zwykle można o nich przeczytać, że przede wszystkim interesowali się nauką, ustaleniem, co sprawia, że jej twierdzenia są tak wiarygodne, uzasadnione i sensowne. Tak się jednak składa, że podczas tych refleksji doszli do wniosku, że twierdzenia religii, a dokładniej: o Bogu ‒ nie są wiarygodne, uzasadnione ani sensowne. Trudno nie domyślić się, że popularność ich opracowań na temat wiarygodności i sensowności różnych twierdzeń wpłynęła znacząco na szerzenie się w XX wieku światopoglądu ateistycznego wśród tak zwanych wykształconych elit.

  To w końcu jakie twierdzenia według nich były sensowne, a jakie nie? Otóż zgodnie z podstawową wersją ich kryterium sensowności ‒ wszystkie porządne twierdzenia o czymkolwiek, aby zasłużyć na miano sensownych, muszą dać się udowodnić przez bezpośrednią obserwację, ewentualnie muszą wyrażać konieczne prawdy logiczne, czyli być tak zwanymi tautologiami (jak zdania: „Każdy kawaler jest nieżonaty” lub „Czytam książkę albo nie czytam książki”). Dla neopozytywistów było jasne, że zdanie „Bóg istnieje” nie wyraża żadnej prawdy logicznie koniecznej. A że Boga z definicji nie widać, i w ogóle nie da się Go zaobserwować, to wypowiedzi o Jego istnieniu lub zakładające Jego istnienie są pozbawione sensowności.

  Idea, która kryje się za zaproponowaniem tego kryterium, nie jest wcale niedorzeczna. Chodzi w niej o to, by nie przyjmować twierdzeń, których prawdziwości nie da się w żaden sposób sprawdzić. A najlepszym sposobem sprawdzania prawdziwości twierdzeń neopozytywistom wydawała się obserwacja zmysłowa. To za pomocą naszych zmysłów stwierdzamy normalnie, czy coś istnienie, czy nie. Dlatego wszystkie sensowne twierdzenia oraz zawarte w nich słowa odnoszące się do osób, rzeczy, zdarzeń i tak dalej według neopozytywistów powinny być albo twierdzeniami i słowami odnoszącymi się do tego, co bezpośrednio widać, słychać i czuć, albo dać się do takich stwierdzeń sprowadzić. Odnośnie do tej drugiej sytuacji, zdecydowanie częstszej w przypadku bardziej wyrafinowanej wiedzy jak wiedza naukowa, na przykład twierdzenie o wartości napięcia elektrycznego sprowadza się do twierdzenia o obserwowanym ruchu wskaźnika woltomierza, bo samego prądu i jego napięcia nie obserwuje się bezpośrednio. Nie obserwujemy też grawitacji, ale twierdzenia o jej działaniu sprowadzają się do twierdzeń opisujących bezpośrednią obserwację spadających kamieni. O twierdzeniach odwołujących się do rzeczy, których istnienia nie da się wykazać na drodze doświadczenia, nie można powiedzieć ani że są prawdziwe, ani że są fałszywe, one są bezsensowne. Człowiek inteligentny, wykształcony, „na poziomie” nie powinien takich twierdzeń przyjmować.

  Twierdzenia, których nie da się udowodnić na drodze obserwacji, neopozytywiści nazywali metafizycznymi. Ich pierwotne kryterium odróżniania metafizyki od twierdzeń sensownych określa się jako kryterium lub zasadę empirycznej weryfikowalności (później zostało ono nieco zmodyfikowane, ale idea związku z obserwacją zmysłową była dalej podtrzymywana). Odwołując się do tej zasady, angielski filozof z Oxfordu i czołowy przedstawiciel neopozytywizmu Alfred Ayer w swej ikonicznej książce wydanej w roku 1936 Language, Truth and Logic wprost pisał o bezsensowności twierdzenia, że Bóg istnieje:

   

  „Bóg” to termin metafizyczny. A skoro „Bóg” jest terminem metafizycznym, to nie może być nawet prawdopodobne, by istniał. Albowiem mówić, że „Bóg istnieje”, to wygłaszać twierdzenie metafizyczne, które nie może być ani prawdziwe, ani fałszywe […]. Jeśli jakieś zdanie nie spełnia kryterium [weryfikowalności] i nie jest tautologią, to […] jest twierdzeniem metafizycznym, i […] jako metafizyczne nie jest ani prawdziwe, ani fałszywe, tylko pozbawione sensu (Alfred Ayer, Language, Truth and Logic, Victor Gollancz, London 1946, s. 115; cyt. za: Peter S. Williams, C.S. Lewis vs the New Atheists, Paternoster, Milton Keynes 2013, s. 29-30).

   

  Neopozytywistycznymi kryteriami sensowności i krytyką, z którą się one spotkały, zajmujemy się dokładniej w tekście (Zawodne) sposoby odróżniania nauki od nienauki. Lepszych brak. Tu zwracamy uwagę tylko na dwa problemy. Po pierwsze, główną trudnością kryterium empirycznej weryfikowalności jest to, że ono samo nie spełnia owego kryterium. Żadna liczba obserwacji nie dowodzi bowiem tego, że sensowne są tylko twierdzenia, których prawdziwość można wykazać na drodze obserwacji.

   Po drugie, gdyby przyjąć to kryterium, to musielibyśmy odrzucić cały szereg przekonań, które przyjmujemy codziennie, a bez przyjęcia których trudno byłoby sobie wyobrazić funkcjonowanie w świecie i budowanie normalnych relacji z ludźmi. Analogią dla twierdzenia o istnieniu Boga jest twierdzenie o tym, że inni ludzie mają życie umysłowe. Nie jesteśmy w stanie zaobserwować umysłów innych osób, a jednak przekonanie, że oni też mają umysły, jest racjonalne. (Do tej analogii odwoływał się Alvin Plantinga, w książce God and Other Minds z roku 1967. Praca ta znacząco przyczyniła się do odrodzenia teistycznego nurtu w filozofii. W późniejszej publikacji Plantinga prezentował też nową wersję dowodu ontologicznego na istnienie Boga, w której wykazywał wbrew opinii neopozytywistów, że zdanie „Bóg istnieje”, można uznać za prawdę konieczną). Jak wyglądałoby nasze życie, gdybyśmy uznali, że przekonanie o tym, iż inni posiadają umysłowe życie wewnętrzne, nie ma sensu? Tak naprawdę istnieje cały szereg twierdzeń filozoficznych, które wszyscy, zwykle bezwiednie, przyjmujemy. Uznanie ich za bezsensowne uczyniłoby nasze życie bardzo trudnym. Jednocześnie nie da się ich empirycznie udowodnić. Na przykład odróżniamy dobro od zła, poprawne rozumowania od niepoprawnych, przyjmujemy, że posiadamy wolną wolę, pewne rzeczy cenimy, a inne uważamy za godne pogardy. Filozofowie neopozytywistyczni postulowali uprawianie filozofii, które odpowiadałoby zwykłemu użyciu języka ‒ takiego, w którym nie ma dziwacznych, bezsensownych, metafizycznych terminów. Gdyby jednak ich posłuchać, trudno byłoby nam przeżyć spokojnie i sensownie jeden dzień.

  Pod wpływem tego typu oraz innych zarzutów neopozytywistyczne kryterium sensowności zostało odrzucone. Nawet Ayer przyznał później:

   

  Sam fakt, że [zasada weryfikowalności] odmawiała sensowności twierdzeniom, które wielu ludzi uznawało za sensowne, można było wziąć za świadectwo jej fałszywości. Na ten zarzut można by odpowiedzieć jedynie tak, że została ona zaproponowana jako definicja projektująca. Nie mówiła ona o tym, jak słowo „znaczenie” jest powszechnie używane, lecz zalecała, jak powinno się je rozumieć. Ale w tym wypadku dlaczego ktokolwiek miałby kierować się tym zaleceniem, jeśli nie odpowiadałyby mu implikacje, które się z nim wiążą? W rzeczywistości zdawaliśmy sobie sprawę, że zasada weryfikowalności jest wadliwa… (Alfred Ayer, The Central Questions of Philosophy, Penguin, London 1973, s. 34; cyt. za: Williams, C.S. Lewis…, s. 36).

   

  Pozytywizm logiczny umarł wiele lat temu. Nie sądzę, aby dużo z tego, co zawiera Language, Truth and Logic, było prawdą. Myślę, że jest tam mnóstwo błędów (Alfred Ayer w: Great Thinkers on Great Questions, ed. Roy Abraham Varghese, Oneworld, Oxford 2009; cyt. za: Williams, C.S. Lewis…, s. 36).

   

  Gdy więc zetkniesz się gdzieś z zarzutem wobec wiary religijnej, że nie ma ona sensu, bo twierdzenie „Bóg istnieje” jest bezsensowne, ponieważ nie można go udowodnić na drodze obserwacji ‒ wiedz, że nie musisz się tą insynuacją przejmować. To słaby argument. Nikt, kto się orientuje we współczesnej filozofii religii czy analizach nad relacją nauki i religii, nie traktuje go już poważnie. Wciąż jednak można trafić na takich, którzy go powtarzają. Cóż? Richard Dawkins napisał kiedyś o kreacjonistach: „Śmiało można przyjąć, że gdy spotkasz kogoś, kto nie wierzy w ewolucję, to masz do czynienia z człowiekiem niewykształconym, tępym lub pomylonym […]” [Wypowiedź Dawkinsa z jego recenzji książki Maitlanda Edeya i Donalda Johansona, Blueprints: Solving the Mystery of Evolution (Little, Brown and Co., Boston, Massachusetts 1989), New York Times Book Review, April 9/1989 (cyt. za: Jodkowski, Metodologiczne aspekty…, s. 179‒180)]. Nie popieramy takiego języka pełnego wrogości dla adwersarzy, toteż uznajemy, że osób wciąż utrzymujących dawno oddalony zarzut o bezsensowność wiary w Boga, nie należy obrażać, ale warto przekonywać za pomocą argumentów. Dlatego istnieje ta strona, by pokazać, że argumentów za racjonalnością wiary nie brakuje.