Działanie Boga bezpośrednie i pośrednie

Po rozróżnieniu powszechnego i szczególnego działania Boga, którego kryterium jest zakres tego działania, możemy przejść do dalszego uszczegółowienia Bożej aktywności w świecie materialnym. W tym przypadku przyjmiemy kryterium sposobu działania Boga i na jego podstawie ustalimy, jak owo działanie może być rozumiane. Następnie połączymy ze sobą uzyskane ustalenia, aby zarysować panoramę rozumienia typów Bożego działania w świecie.

Postulat, aby działanie Boga w przyrodzie traktować analogicznie do działania ludzkiego, jest związany między innymi z przekonaniem, że działanie to powinno być ukierunkowane na osiągnięcie określonego celu. Człowiek, wchodząc w interakcje z przyrodą, stara się realizować działanie, które zmierza do uzyskania określonego skutku. Zazwyczaj skutek ten oznacza przekształcenie przyrody i wykorzystanie jej możliwości do osiągnięcia pożądanych rezultatów (np. pozyskiwanie energii, modyfikacje genetyczne). Takie pojmowanie działania Boga w przyrodzie skłania do zastanowienia się nad sposobem, w jaki Bóg osiąga przezeń swoje cele.

Wydaje się, że cel może być osiągany wprost (bezpośrednio) lub nie wprost (pośrednio). Stąd uzasadnione wydaje się wprowadzenie rozróżnienia, w którym kryterium podziału stanowi sposób działania Boga:

1) działanie pośrednie;

2) działanie bezpośrednie.

Czym się różni działanie pośrednie od bezpośredniego?

Działanie pośrednie ma miejsce wtedy, gdy Bóg posługuje się prawidłowościami przyrody i fizyczną przyczynowością. Bóg „kieruje” więc zjawiskami i ich fizycznymi przyczynami, ale nie ingeruje w ich przebieg (np. powoduje powstanie Ziemi jako planety, na której może pojawić się życie, wskutek wyposażenia wszechświata w określone prawidłowości dotyczące rozwoju materii). W tym przypadku Bóg działa nie wprost, lecz poprzez działania przyrody. Natomiast działanie bezpośrednie wywołuje wprost określony efekt związany z wyznaczonym celem działania. Zachodzi bez udziału ogniw pośrednich związku przyczynowo-skutkowego (przyczyn pośredniczących, fizycznych) (działanie analogiczne do rozmaitych odmian psychokinezy, czyli interakcja świadomości i materii). Chodzi więc w nim o istnienie przyczyny, która wywołuje określony skutek jedynie mocą swojego działania.

W przypadku działania bezpośredniego Bóg nie posługuje się przyczynami i zjawiskami fizycznymi, aby wywołać określone zdarzenie, lecz wytwarza je sam. Jeśli więc Bóg działa bezpośrednio i Jego działanie wywołuje określone skutki w świecie materialnym, to należy uznać je również za tak zwane szczególne Boże działanie. Oznacza ono bezpośredni i zamierzony wpływ na sposób zachowania się określonych elementów świata materialnego. Bóg niejako wkracza poprzez swoje działanie w przyrodę i wywołuje w jej obrębie zamierzony przez siebie skutek, którego sama przyroda w ogóle nie byłaby w stanie osiągnąć lub którego nie może osiągnąć „tu i teraz”. Działanie bezpośrednie oznacza więc aktywne zaangażowanie Boga względem przyrody występujące bez żadnego pośrednictwa. Tak uważa na przykład amerykański kosmolog i teolog William R. Stoeger: „Kto działa bezpośrednio, wykonuje to, co zamierza, nie prosząc nikogo ani nawet nie używając żadnego narzędzia dla realizacji planów”1W.R. Stoeger, O Bożym działaniu w świecie w perspektywie naukowego poznania rzeczywistości, tłum. z ang. T. Sierotowicz, w: Stwórca....

Jednak nie każde szczególne działanie Boga może zostać uznane za bezpośrednie. Istnieje bowiem możliwość, że Bóg realizuje swoje działanie w sposób szczególny jako przyczyna główna, ale posługując się przyczynami drugorzędnymi. Takie rozumienie działania Bożego zaproponował już święty Augustyn z Hippony w swojej filozoficznej koncepcji stworzenia świata. Zgodnie z jego rozumieniem aktu stwórczego Boga, olbrzymia ilość zjawisk naturalnych została zakodowana w specjalne semina (zarodki), które stopniowo rozwijają się według wewnętrznego mechanizmu warunkującego procesy przyrody bez interwencji ze strony Boga, chociaż czuwa On w sposób opatrznościowy nad ich realizacją. Zawierają one w sobie wszelką potencjalność, przechodzącą w określonych warunkach w akt realizacji. Obok nich istnieją jeszcze semina seminalia (zarodki zarodków), które, jako wcześniejsze, warunkują początkowe stadium procesu działania zarodków zwykłych. Są one pierwotnymi i tajemniczymi siłami aktualizującymi się na bezpośredni rozkaz Stwórcy, dając początek zjawiskom nadzwyczajnym.

Człowiek zna wyłącznie fragment dzieła stworzenia i przyczyn, czyli zarodków w nim działających. Natomiast nie zna „zarodków zarodków”, które, pobudzane do działania przez specjalne interwencje Boga, wywołują zadziwiające zdarzenia, określane mianem cudów. Przykładowo, chcąc trafić lotką do tarczy, musimy uruchomić nasze mięśnie i wprawić lotkę w ruch. W tym przypadku rzut lotką do celu jest działaniem pośrednim, aby umiejscowić ją w tarczy. Działaniem bezpośrednim byłoby takie umieszczenie lotki w tarczy, które nie wymaga wykonania żadnego innego działania poprzedzającego (np. gdybyśmy zrobili to jedynie siłą naszej woli).

Gdzie jest styk Boga i przyrody?

W związku z klasyfikacją działań Boga na pośrednie i bezpośrednie pojawia się zagadnienie tak zwanego połączenia przyczynowego (casual joint)2Zob. J.A. Bracken, Contributions from Philosophical Theology and Metaphysics, w: The Oxford Handbook of Religion and Science, red. P..... Zarówno wtedy, gdy Bóg działa pośrednio poprzez przyczyny wtórne, jak i wtedy, gdy działa bezpośrednio, bez wykorzystania przyczyn wtórnych – w jakimś miejscu musi zaistnieć bezpośredni akt Jego działania (ów styk Boga i świata materialnego). W przypadku działania pośredniego akt ten inicjuje cały łańcuch zdarzeń, których wynik można określić jako zdarzenie wywołane pośrednim działaniem Boga. Natomiast w przypadku działania bezpośredniego akt bezpośredni jest jednocześnie aktem inicjującym i wprost sprawiającym dane zdarzenie. Zatem jeśli przyczyna sprawcza powoduje coś pośrednio, to w jakimś punkcie musi ona działać również bezpośrednio, powodując zaistnienie zdarzenia spowodowanego w sposób pośredni. Inaczej mówiąc, każde działanie zawiera składnik działania bezpośredniego, gdyż żadna akcja (nawet działanie pośrednie) nie może być całkowicie pośrednia. W przypadku działania Boga można przyjąć, że na etapie „początkowym” działa On bez żadnego pośrednictwa, inicjując zamierzone działanie (przypadek działania szczególnego) albo ustanawiając prawidłowości natury oraz wartości podstawowych stałych natury lub ich pierwotnych odpowiedników (przypadek działania powszechnego).

Możliwe wydaje się także głoszenie tezy o istnieniu szczególnych działań Bożych bez konieczności wskazywania na to, czy dane zdarzenie jest spowodowane przez Boga bezpośrednio, czy też pośrednio jako dalszy wynik innych, być może ukrytych, bezpośrednich aktów Boga. W jednej perspektywie dane zdarzenie może być postrzegane jako bezpośrednie działanie Boga, a w innej – jako wynik pośredniego działania Boga, czyli jako wynik działania przyczyn wtórnych, powodowanych przez inny, gdzie indziej usytuowany bezpośredni akt Bożego działania. Przykładowo, konkretna koincydencja zdarzeń (np. zderzenie się wczesnej Ziemi z inną planetą o podobnej wielkości w trakcie formowania się Układu Słonecznego, wskutek którego powstał Księżyc) może być postrzegana jako wynik bezpośredniego działania Boga (spowodowanie wspomnianej kolizji), który wprost zestawia ze sobą dwa ciągi przyczynowo-skutkowe, albo jako działanie pośrednie, w którym Bóg posługuje się każdym ze zbieżnych ciągów przyczynowo-skutkowych, inicjując ich rozwój (takie dobranie parametrów fizycznych tworzących się obiektów Układu Słonecznego, aby w określonym momencie nastąpiła ich naturalna, to znaczy zgodna z prawami przyrody, kolizja). Skoro tak, to powstaje pytanie, „gdzie” usytuowany jest ów akt bezpośredni, a więc gdzie znajduje się rzeczywista domena bezpośrednich działań Boga?

Chcąc udzielić odpowiedzi na to pytanie i zaproponować jakiś model obrazujący to działanie, należy przyjrzeć się najpierw tak zwanemu powszechnemu działaniu Boga. Może być ono realizowane zarówno w sposób bezpośredni, jak i pośredni. W przypadku działania powszechnego-bezpośredniego mamy do czynienia z aktywnością Boga, która wprost obejmuje całą rzeczywistość materialną. Oznacza to, że Bóg, nie posługując się przyczynami wtórnymi, fizycznymi, sam realizuje określone cele w przyrodzie (np. nadaje materii takie stałe fizyczne, aby wszechświat uzyskał w efekcie określone cechy). Ponadto działanie to obejmuje całą przyrodę „naraz”, a więc jest obecne w każdym miejscu i w każdym czasie. W ujęciu metafizyczno-teologicznym takie działanie Boga jest tożsame z tak zwanym conservatio mundi lub continua creatio, czyli z zachowywaniem świata w istnieniu i/lub z nieustannym jego stwarzaniem. Oznacza to podtrzymywanie świata w istnieniu i nieustanne udzielanie mu bytowej podstawy dla jego trwania i rozwoju. Bezpośredniość działania Boga oznacza z kolei, że wszystko, co zachodzi w świecie przyrody, nie posiada innych przyczyn poza Bożą przyczyną sprawczą. W konsekwencji wszelkie fizyczne związki przyczynowe i ich następstwa należy potraktować jako nasze złudzenie, a osiągnięcia nauk przyrodniczych uznać za pozorne zdobycze ludzkości. Za każde ze zdarzeń odpowiedzialny jest jedynie Bóg i Jego działanie, zaś każde pojedynczo rozpatrywane zdarzenie byłoby fizycznym przejawem tego działania.

Z kolei Boże działanie powszechne-pośrednie jest podobne do Jego działania powszechnego-bezpośredniego z tą jednak różnicą, że Bóg posługuje się w nim przyczynami wtórnymi (fizycznymi). Ono także dotyczy całości wszechświata materialnego i przejawia się w każdym zdarzeniu mającym miejsce we wszechświecie, ale bezpośrednimi przyczynami poszczególnych zdarzeń są przyczyny fizyczne. Natomiast Bóg, jako przyczyna pośrednia, może zostać uznany za tego, który spowodował pojawienie się konkretnych przyczyn fizycznych. W konsekwencji za każde zdarzenie Bóg byłby pośrednio odpowiedzialny wskutek uruchomienia przyczyn wtórnych, które doprowadziły do jego zaistnienia.

Zarówno w przypadku powszechnego-bezpośredniego działania Boga, jak i Jego działania powszechnego-pośredniego można zapytać o „miejsce” bezpośredniego aktu Boga, czyli o działanie inicjujące to, co bezpośrednio lub pośrednio następuje po nim jako ostateczny skutek działania. Inaczej mówiąc, można uznać powszechne-bezpośrednie działanie Boga albo za akt wprost osiągający wyznaczony cel, albo za pierwszy element składowy łańcucha przyczynowo-skutkowego, który jest ukierunkowany na osiągnięcie jakiegoś celu. Wydaje się, że w przypadku działania o charakterze powszechnym, czyli odnoszącym się do wszechświata jako całości, bezpośredni akt Boga jest związany z Jego stwórczą aktywnością wobec świata, wyrażającą się w dostarczaniu wszechświatowi podstawy dla jego zaistnienia i rozwoju. Niemniej kwestia połączenia przyczynowego między działaniem Boga i przyrodą pozostaje tu wciąż nierozstrzygnięta.

Rozpatrzmy z kolei dwa przypadki związane ze szczególnym (specjalnym) charakterem działania Boga. Analogicznie jak to miało miejsce przy okazji analizy działania powszechnego, należy wyróżnić szczególne-bezpośrednie działanie Boga oraz szczególne-pośrednie działanie Boga.

Działanie szczególne-bezpośrednie odnosi się do konkretnego miejsca i momentu w historii istnienia świata materialnego. Ponadto jest działaniem, przez które Bóg osiąga wprost wyznaczony przez siebie cel. Zatem działanie to jest podejmowane przez Boga „lokalnie”, niezależnie od działania powszechnego i bez użycia przyczyn wtórnych, fizycznych.

Ostatnim przypadkiem działania Boga w przyrodzie, który pozostaje do rozważenia, jest działanie szczególne-pośrednie. Charakteryzuje się ono swoją przestrzenną i czasową partykularnością (Bóg działa w konkretnym miejscu i czasie) oraz tym, że powoduje określone zdarzenia za pośrednictwem przyczyn fizycznych działających w świecie (np. Bóg wywołuje wiatr, wskutek którego rozstępują się wody Morza Czerwonego przed Izraelitami uciekającymi z Egiptu – Wj 14,21). Od działania powszechnego-pośredniego różni się swoim wąskim zakresem sprowadzającym się do konkretnego momentu i miejsca. Natomiast od działania szczególnego-bezpośredniego różni je sposób osiągania celu, ku któremu jest skierowane. Osiąga go bowiem dzięki pośrednictwu przyczyn fizycznych działających w przyrodzie.

W związku z wyszczególnionymi działaniami ponownie pojawia się kwestia określenia przyczynowej łączności między Bogiem i przyrodą w przypadku działania szczególnego-bezpośredniego i szczególnego-pośredniego. Jednak w przeciwieństwie do problemu łączności przyczynowej związanej z działaniem powszechnym-bezpośrednim i powszechnym-pośrednim, tym razem chodzi o działanie poszczególne, a nie o globalne działanie Boga. Zagadnienie dotyczy więc pojedynczych, konkretnych zdarzeń ujawniających się w przyrodzie, które wchodzą w zakres zainteresowania także nauk przyrodniczych. To z kolei otwiera drogę do poszukiwania modeli łączności przyczynowej między działaniem Boga i przyrodą uwzględniających zarówno naukowe ustalenia dotyczące przyrodniczego obrazu świata, jak i twierdzenia teologii.