Wielkopostne wyznanie wiary. Część 3: Chrystus został pogrzebany

Pawłowe wyznanie wiary w Liście do Koryntian zaczyna się od stwierdzenia, że Chrystus umarł, a następnie że został pogrzebany. Ta informacja – choć bardzo lakoniczna, pozbawiona szczegółów – staje się jednym z kluczowych elementów wyznania wiary Pierwszego Kościoła. Dlaczego w credo w ogóle się pojawia? Gdzie i przez kogo został pogrzebany Jezus? Jakie znaczenie ma grób Jezusa dla prawdy o zmartwychwstaniu?

Wymieniona przez św. Pawła informacja o pogrzebie Jezusa jest przede wszystkim potwierdzeniem, że Chrystus rzeczywiście umarł. Zakłada też, że musiał istnieć grób. Dzięki badaniom archeologicznym przeprowadzonym w XX wieku miejsce śmierci Jezusa zostało znacznie lepiej zbadane. Kilka wieków przez Chrystusem znajdował się tam kamieniołom. Kiedy został opuszczony, w jego ścianie zaczęto drążyć groby, a inną jego część przeznaczono pod uprawy.

Gdzie był grób?

Według Williama Lane’a Craiga faktem historycznym jest, że po ukrzyżowaniu Jezus został pochowany w grobie przez Józefa z Arymatei:

„Jest to fakt wielce znamienny, ponieważ oznacza on, że lokalizacja grobu Jezusa była znana. A wobec tego uczniowie nie mogliby głosić w Jerozolimie Jego zmartwychwstania, jeśli grób nie byłby pusty”[1].

Ewangeliści podkreślają, że miejsce pochówku było dobrze znane. Nie tylko wiedziano, że grób należał do Józefa z Arymatei, ale byli także świadkowie pogrzebu: niewiasty, „które z Nim przyszły z Galilei. Obejrzały grób i w jaki sposób zostało złożone ciało Jezusa” (Łk 23,55). Z Ewangelii Marka dowiadujemy się, że „Maria Magdalena i Maria, matka Józefa, przyglądały się, gdzie Go złożono” (Mk 15,47).

Pamięć o umiejscowieniu grobu była prawdopodobnie zachowana przez jerozolimską wspólnotę chrześcijan, na czele której stali w pierwszych wiekach krewni Jezusa – Jakub, a potem Szymon ben Kleofas. Żydzi mieli w zwyczaju czczenie grobów swoich zmarłych i choć chrześcijanie wiedzieli, że ciała Jezusa nie ma w grobie, to miejsca, w których przebywał Jezus i gdzie dokonał wielkich dzieł, mogły służyć do sprawowania liturgii.

Historia grobu

Po drugiej wojnie żydowskiej, która miała miejsce w latach 132–135, cesarz Hadrian stworzył w Jerozolimie rzymską kolonię. Teren kamieniołomu został wyrównany i wzniesiono tam wówczas świątynie Jowisza oraz ku czci Wenus. Na początku IV wieku tę drugą zburzono, aby odsłonić miejsce grobu. Lokalizację pochówku Jezusa ustalono na podstawie tradycji, jednak wymagało to poświęcenia i wyburzenia pokaźnych budowli, mimo że w niedalekiej odległości znajdowały się puste przestrzenie, gdzie można było wybudować bazylikę Grobu Pańskiego bez potrzeby rozbiórki.

Pierwsza bazylika Grobu przetrwała do 614 roku, kiedy zniszczyli ją Persowie. W 1009 roku kalif Hakim nakazał zrównanie z ziemią miejsca, gdzie znajdował się grób Chrystusa. W 1099 roku krzyżowcy zdobyli Jerozolimę i na miejscu ruin wznieśli nową świątynię. Od tamtej pory bazylika Grobu Pańskiego wielokrotnie przebudowywano. Wiele zaś przemawia za tym, że to jest właśnie autentyczna lokalizacja grobu Jezusa. Do dziś nie potwierdzono, żeby jakikolwiek inny obszar w sposób przekonujący można uznać za miejsce pochówku Jezusa[2].

Kim był Józef z Arymatei?

Pogrzeb Jezusa jest zatem potwierdzony nie tylko u św. Pawła w jego 1 Liście do Koryntian, ale także stanowi część bardzo starego materiału źródłowego, z którego korzystał Marek podczas pisania Ewangelii. Jako członek żydowskiego ciała sądowniczego, które potępiło Jezusa, Józef z Arymatei nie wydaje się postacią, która mogłaby być wymysłem chrześcijan.

Z Ewangelii Marka – najstarszej spośród Ewangelii – dowiadujemy się, że „[…] przyszedł Józef z Arymatei, poważny członek Rady, który również wyczekiwał królestwa Bożego. Śmiało udał się do Piłata i poprosił o ciało Jezusa. […] kupił płótno, zdjął Jezusa [z krzyża], owinął w płótno i złożył w grobie, który wykuty był w skale. Przed wejście do grobu zatoczył kamień” (Mk 15,43–46).

Święty Łukasz w swojej Ewangelii powtarza te same informacje o Józefie, ale dodaje, że był to „człowiek dobry i sprawiedliwy” (Łk 23,50). Z Ewangelii Mateusza dowiemy się, że Józef też był uczniem Jezusa oraz że grób, w którym złożono ciało Jezusa, był nowy i należał do Józefa. W najpóźniejszym świadectwie, czyli Ewangelii Jana, przeczytamy natomiast, że „Józef z Arymatei […] był uczniem Jezusa, lecz ukrytym z obawy przed Żydami […]” (J 19,38).

Nie zmienia to faktu

Niektórzy krytycy zaprzeczają, że to Józef złożył ciało Jezusa z grobie, ponieważ – jak widać powyżej – późniejsze Ewangelie wydają się sławić Józefa. Komentatorzy ci sugerują, że jest to efekt formowania się legendy o Józefie. William Lane Craig kontrargumentuje:

Lecz nawet jeśli autorzy późniejszych Ewangelii przejawiają taką tendencję,.to nie wydaje się to mocnym ważnym powodem, aby odrzucać fakt, iż to Józef złożył ciało Jezusa w grobie. To, że Józef zapewnił Jezusowi godny pochówek, wydaje się wynikać już z samego faktu,.że chciał się zająć pochówkiem akurat Jezusa i najwyraźniej nie przejawiał zainteresowania dwoma przestępcami straconymi razem z Nim. A zatem widoczna u późniejszych Ewangelistów tendencja do akcentowania nadmiernego oddania Józefa wobec Jezusa nie skłoniła większości badaczy do zaprzeczania zasadniczej wiarygodności relacji o pogrzebie[3].

Zbiorowa mogiła?

Craig podkreśla zatem, że w samej relacji o pogrzebie brak jakichkolwiek śladów rozwoju legendy. Nie istnieją także żadne alternatywne opisy pogrzebu.

Badacz krytyczny Nowego Testamentu John Dominic Crossan uważa, że po zdjęciu ciała Jezusa z krzyża umieszczono je w zbiorowej mogile dla przestępców i zjadły je psy. W podobnym tonie polemizuje Michael Goulder, pisząc, że o legendarności przekazu ewangelicznego świadczy obecność anioła. Stawia on tezę, że skoro już uczniowie powiedzieli o Józefie z Arymatei, to po cóż ktokolwiek miałby wspominać o wspólnej mogile.

Gary Habermas i Michael Licona w książce O zmartwychwstaniu Jezusa zauważają, że nie ma jednak żadnych dowodów na poparcie teorii, że pochówek Jezusa miał inny przebieg niż opisany w Ewangeliach. Nie mamy żadnej relacji alternatywnej wobec pustego grobu, z której mogłoby wynikać, że Jezusa pochowano gdzie indziej. Mamy tylko nagą hipotezę, że ciało Jezusa zostało złożone razem ze zwłokami innych straconych[4].

William Lane Craig przypomina natomiast, że wobec braku jakiegokolwiek probierza w postaci faktów historycznych alternatywne wersje legendarne mogą powstawać jednocześnie i niezależnie.

„Dlaczego nie ma więc żadnej relacji o pogrzebie autorstwa jakiegoś wiernego ucznia Jezusa bądź Jego krewnych albo Rzymian, którym przewodzi współczujący Piłat? Skąd ta jednomyślność tradycji w obliczu braku rdzenia historycznego?” – pyta apologeta.

Znaczenie grobu

Informacja o pogrzebie Jezusa jest także ważna. Ponieważ gdyby ktoś w Kościele czy poza nim utrzymywał, że ciało Jezusa nadal leży w grobie,.to z pewnością mógłby wskazać to miejsce i wykazać fałszywość chrześcijaństwa.

Richard Swinburne tłumaczy także:

Częścią tradycji, do której nawiązuje Paweł, a która bezpośrednio poprzedza twierdzenie o powstaniu Jezusa z martwych,.jest to, że Chrystus został pogrzebany. Mowa Piotra w dniu Pięćdziesiątnicy opisana w Dziejach Apostolskich przeciwstawia patriarchę Dawida, również złożonego w grobie, „który znajduje się u nas aż po dzień dzisiejszy”, proroctwu Dawida, które Paweł interpretuje jako odnoszące się do Chrystusa, a które mówi, że „Jego ciało nie ulegnie rozkładowi”[5].

Podkreślenie zatem pogrzebu Jezusa w credo miało zaakcentować fakt, że grób Jezusa jest pusty. Ewangeliści przekonują, że wiadomo było, kto i gdzie złożył ciało Jezusa do grobu. Wiadomo też, kto był świadkiem tych wydarzeń. W kolejnych tygodniach Wielkiego Postu przyjrzymy się fragmentom credo korynckiego, które mówią o zmartwychwstaniu i ukazywaniu się Jezusa.

Zobacz także:

CZĘŚĆ 1: CREDO KORYNCKIE

CZĘŚĆ 2: CHRYSTUS UMARŁ

CZĘŚĆ 4: CHRYSTUS ZMARTWYCHWSTAŁ TRZECIEGO DNIA

CZĘŚĆ 5: CHRYSTUS SIĘ UKAZAŁ

[1] P. Copan, R. K. Tacelli (red.), Zmartwychwstanie Jezusa: fakt czy fikcja? Debata Williama Lane’a Craiga i Gerda Lüdemanna,  Warszawa 2023, s. 36.

[2] H. Seweryniak, Teologia fundamentalna, Warszawa 2010, s. 260–264.

[3] P. Copan, R. K. Tacelli (red.), Zmartwychwstanie Jezusa: fakt czy fikcja? Debata Williama Lane’a Craiga i Gerda Lüdemanna,  Warszawa 2023, s. 39.

[4] G. Habermas, M. Licona, O zmartwychwstaniu Jezusa, Warszawa 2022, s. 103.

[5] R. Swinburne, Zmartwychwstanie Wcielonego Boga, Warszawa 2021, s. 180.