„Czy Ty jesteś Tym, który ma przyjść […]?” (Mt 11,3). O Adwencie w liturgii Kościoła i o zwyczajach tego okresu

Okres przygotowania do uroczystości Bożego Narodzenia nierozerwalnie łączy się z liturgią Kościoła. Można powiedzieć, że nie ma Adwentu bez życia liturgicznego. W drugiej części opracowania o Adwencie ukazujemy obecny kształt tego okresu w powiązaniu z kwestiami liturgicznymi. Następnie prezentujemy zwyczaje adwentowe, ze szczególnym uwzględnieniem tradycji występujących na terenie naszego kraju.

 Adwent w liturgii dzisiaj

Adwent rozpoczyna się pierwszymi nieszporami w niedzielę przypadającą między 27 listopada a 3 grudnia. Kończy się natomiast przed pierwszymi nieszporami Bożego Narodzenia1Patrz: Tarsycjusz Sinka, Zarys liturgiki, Gościkowo – Paradyż 1988, s. 120.. Czas ten ma podwójny charakter. Jest okresem przygotowania zarówno do pierwszego przyjścia Chrystusa (wcielenie i narodzenie Boże), jak i do drugiego przyjścia na końcu czasów (paruzja). Te dwie idee podzieliły Adwent na dwie części, których granicą jest dzień 17 grudnia2Patrz: Sinka, Zarys, s. 120–121.. Do tego dnia trwa Adwent eschatologiczny, co wyraża się w doborze czytań mszalnych akcentujących oczekiwanie na Mesjasza i Jego ponowne przyjście w blasku chwały.

17 grudnia rozpoczyna się druga część akcentująca przygotowanie do narodzenia Jezusa Chrystusa. W liturgii słowa odczytuje się wtedy fragmenty z Ewangelii według świętego Mateusza oraz Łukasza, mówiące o wydarzeniach poprzedzających narodziny Syna Bożego. W drugiej części Adwentu, począwszy od IX wieku, używane są w liturgii „antyfony wielkie” (antiphonae maiores). Wszystkie rozpoczynają się od litery „O”: O Sapientia! (O Mądrości!), O Adonai! (O Panie!), O Radix Jesse! (O Korzeniu Jesse!), O Clavis David! (O Kluczu Dawidów!), O Oriens! (O Wschodzie!), O Rex gentium! (O Królu narodów!), O Emmanuel! (O Emmanuelu!)3Patrz: Sinka, Zarys, s. 121.. Wielkie antyfony adwentowe są oparte na obrazach i symbolach biblijnych. Są używane zarówno jako wersety przed Ewangelią podczas Mszy Świętej w kolejne dni Adwentu od 17 do 24 grudnia, jak i w polskim tłumaczeniu stanowią kolejne zwrotki pieśni kościelnej Mądrości, która z ust Bożych wypływasz. Jak wskazują normy zreformowanego kalendarza liturgicznego, Adwent jest:

okresem przygotowania do uroczystości Narodzenia Pańskiego, przez którą wspominamy pierwsze przyjście Syna Bożego do ludzi. Równocześnie jest okresem, w którym przez wspomnienie pierwszego przyjścia Chrystusa kieruje się dusze ku oczekiwaniu Jego powtórnego przyjścia na końcu czasów. Z obu tych względów adwent jest okresem pobożnego i radosnego oczekiwania4Ogólne normy roku liturgicznego i kalendarza ogłoszone w motu proprio Pawła VI Mysterii paschalis celebrationem (10 II 1969), nr....

Radosne oczekiwanie narasta wraz z tematami rozważań kolejnych niedziel Adwentu. Pierwsza niedziela odnosi się do powrotu Chrystusa w chwale oraz Sądu Ostatecznego. Liturgia tego dnia przypomina konieczność czuwania. Teksty drugiej i trzeciej niedzieli Adwentu ukazują osobę św. Jana Chrzciciela i poruszają temat nawrócenia oraz świadectwa. Z kolei czwarta niedziela łączy temat radosnego oczekiwania z postawą Najświętszej Maryi Panny w scenie nawiedzenia św. Elżbiety5Patrz: Edith Momméja, Święta chrześcijańskie. Historia, znaczenie, tradycja, Kraków 2014, s. 21–22.. Warto podkreślić trzy cechy Adwentu: jest to czas oczekiwania, nawrócenia i nadziei6Patrz: Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii. Zasady i wskazania, Poznań 2003,....

Centrum życia wspólnoty Kościoła jest Eucharystia, nazywana Mszą Świętą. Rok liturgiczny wraz ze swoimi poszczególnymi okresami najbardziej uwidacznia się w tekstach mszalnych przypisanych na dany dzień lub okres. W okresie poprzedzającym Boże Narodzenie używa się dwóch prefacji adwentowych oraz tekstów formularza mszalnego na poszczególny dzień Adwentu. Prefacja to modlitwa dziękczynna poprzedzająca konsekrację chleba i wina w Ciało i Krew Chrystusa. Pierwsza prefacja adwentowa jest używana w Mszach Świętych od początku Adwentu do 16 grudnia. Mówi o dwóch przyjściach Chrystusa:

On przez pierwsze przyjście w ludzkiej naturze * spełnił Twoje [Boże] odwieczne postanowienie, * a nam otworzył drogę wiecznego zbawienia. * On ponownie przyjdzie w blasku swej chwały, * aby nam udzielić obiecanych darów, * których, czuwając, z ufnością oczekujemy7Mszał rzymski dla diecezji polskich, Poznań 1986, s. 18*..

Drugiej prefacji adwentowej używa się w dniach od 17 do 24 grudnia. Jej treść również dotyka dwojakiego charakteru tego okresu; przy czym jest pogłębieniem znaczenia pierwszej prefacji. Druga prefacja nie tylko opowiada o podwójnym przyjściu Chrystusa, ale również wyraża podwójny charakter adwentowego oczekiwania wierzących, stawiając akcent na kontekst zbliżającego się Bożego Narodzenia:

„Jego [Jezusa Chrystusa] przepowiadali wszyscy Prorocy, * Dziewica Matka oczekiwała z wielką miłością, * Jan Chrzciciel zwiastował Jego przyjście * i ogłosił Jego obecność wśród ludu. * On pozwala nam z radością przygotować się * na święta Jego Narodzenia, * aby gdy przyjdzie, * znalazł nas czuwających na modlitwie * i pełnych wdzięczności”8Mszał rzymski, s. 20*..

Normy Ogólnego wprowadzenia do mszału rzymskiego wskazują, co należy zachować przy sprawowaniu liturgii. Poruszają między innymi kwestie wyboru formularza mszalnego oraz wskazują kolor szat liturgicznych. Przeczytamy tam ogólną normę, że: „Koloru fioletowego używa się w okresie Adwentu i Wielkiego Postu”9Ogólne wprowadzenie do mszału rzymskiego, nr 308d, [w:] Mszał rzymski, s. [58].. Fiolet wyraża pokutny charakter Adwentu, który jest nazywany przez niektórych „małym postem”. Ukazuje powagę podjęcia wezwania do nawrócenia oraz wyraża przygotowanie człowieka na ostateczne spotkanie z Bogiem. Należy podkreślić, że Adwent nie ma wyłącznie pokutnego charakteru, ale – jak to było wcześniej powiedziane – jest czasem radosnego i pełnego nadziei oczekiwania na przyjście Chrystusa.

Ciekawostkę stanowi kolejna norma liturgiczna: „Koloru różowego można użyć w niedzielę Gaudete (3 Adwentu) i w niedzielę Laetare (4 Wielkiego Postu)”10Ogólne wprowadzenie, nr 308f, [w:] Mszał rzymski, s. [58].. Kolor różowy stosowany jest w liturgii tylko dwa razy w roku. Jego pojawienie się jest zapowiedzią, że okres pokuty przeobrazi się niebawem w czas świętowania i radości. Róż jest bowiem „rozjaśnionym fioletem”; fioletem połączonym z bielą. Pojawienie się różowego koloru szat liturgicznych przypomina, że za jakiś czas skończy się aktualny okres liturgiczny i pojawią się szaty białe, które są znakiem uroczystego świętowania.

Zwyczaje adwentowe

Typowy dla Adwentu jest wieniec wykonywany z zielonych gałązek drzew iglastych oraz ostrokrzewu kolczastego. Umieszcza się na nim cztery świece. Źródło tej tradycji można odnaleźć jeszcze w czasach pogańskich, kiedy ludzie żyjący na północy Europy w okresie, kiedy dni stawały się coraz krótsze, wili wieńce symbolizujące powrót wiosny i światła. Okrągły kształt wieńca symbolizował z kolei Słońce, którego z upragnieniem oczekiwano11Patrz: Momméja, Święta chrześcijańskie, s. 25–26.. Chrześcijaństwo nadało wieńcowi znaczenie religijne. Świece odnoszą się do czterech tygodni okresu przygotowania do Bożego Narodzenia i symbolizują cztery niedziele Adwentu, a ostrokrzew przypomina koronę cierniową Jezusa Chrystusa, który po to przyszedł na świat, aby przez mękę, krzyż i zmartwychwstanie podjąć zbawcze dzieło wyzwolenia człowieka z ciemności grzechu i śmierci. Zwyczaj umieszczania w kościołach wieńca adwentowego, którego inicjatorem był teolog ewangelicki, pedagog i działacz społeczny Jan Henryk Wichern (1808–1881), jest stosunkowo młody i w 2023 roku liczy 190 lat. W Polsce wieniec adwentowy można spotkać również w domach prywatnych. Ten zwyczaj jest wyrazem pobożności ludowej.

W niektórych regionach świata w Adwencie organizowane są różnego rodzaju procesje. Ich celem jest publiczne obwieszczenie zbliżających się narodzin Jezusa Chrystusa. We Włoszech takie procesje nazywane są chiara stella („jasna gwiazda”). W Ameryce Południowej oraz niektórych częściach Hiszpanii ludzie w ramach procesji, zwanych le posadas („domy”, „gospody”), odtwarzają drogę Maryi i Józefa z Nazaretu do Betlejem. Ukazują też poszukiwanie gościnnej gospody, gdzie mogłoby dokonać się rozwiązanie. Interesującym elementem jest to, że św. Józef puka do napotykanych drzwi, które są pozamykane12Patrz: Andrzej Żądło, Liturgia i formy pobożności ludowej w Adwencie w świetle „Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii”, „Ruch....

W Polsce w XIII wieku pojawił się zwyczaj odprawiania w Adwencie Mszy Świętej roratniej. Świadczą o tym zachowane teksty mszalne i gradualne cystersów z Lubiąża i Kamienia Ząbkowickiego. Za pośrednictwem bractw literackich i fundacji roraty rozpowszechniły się na całą Polskę, tak że w XV wieku były znane zarówno w klasztorach, jak i parafiach diecezjalnych. Formularz mszalny Mszy Świętej roratniej opierał się na tekstach liturgicznych papieża św. Grzegorza Wielkiego i stał się formularzem Mszy Świętej wotywnej o Matce Bożej jeszcze w średniowieczu. Nazwa roraty została zaczerpnięta z pierwszych słów liturgii Rorate, caeli desuper, et nubes pluant iustum („Niebiosa, spuśćcie Sprawiedliwego, jak rosę”). Roraty stały się tak popularne, że w XVI wieku w niektórych katedrach i kolegiatach odprawiano je przez cały rok jako Mszę Świętą wotywną o Matce Bożej13Patrz: Sinka, Zarys, s. 71.. Obecnie, zgodnie z przepisami liturgicznymi, w dni powszednie Adwentu można odprawić jedną Mszę Świętą roratnią, czyli wotywę o Najświętszej Maryi Pannie14Patrz: Sinka, Zarys, s. 122..

Podczas Mszy Świętej roratniej zapala się charakterystyczną świecę symbolizującą Najświętszą Maryję Pannę. Różne są hipotezy co do początków tego zwyczaju. Jedni tę świecę jako siódmą przy ołtarzu odnoszą do siedmioramiennego świecznika żydowskiego, inni do siedmiu boleści Matki Bożej, a jeszcze inni łączą ten zwyczaj z wyrazem pełni, doskonałości czy też siedmiu darów Ducha Świętego15Patrz: Bogusław Nadolski, Liturgika, t. II: Liturgia i czas, Poznań 1991, s. 113.. Funkcjonuje też pogląd, że ta tradycja ma korzenie w dawnych czasach, kiedy to z zapaloną świecą podchodzili do ołtarza przedstawiciele poszczególnych stanów społecznych. Byli to zatem król, prymas, senator, rycerz, szlachcic, mieszczanin i chłop. Potem następował dialog z celebransem, który pytał o gotowość na sąd Boży16Patrz: Grzegorz Bereszyński, Przyjdź, Panie, nie zwlekaj. Liturgia i pobożność ludowa Adwentu, „Warszawskie Studia Teologiczne” 2(2010), s. 198.. Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii wskazuje jednak, że „[…] spojrzenie na okres Adwentu jako na »czas szczególnie stosowny do oddawania należytej czci Bożej Rodzicielce« nie oznacza, że w liturgii jest to »miesiąc Maryjny«17Patrz: Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Dyrektorium, nr 101..

Pod koniec Adwentu w większości parafii, nie tylko w Polsce, wykonuje się szopki betlejemskie. Pierwsze takie konstrukcje pojawiły się w czasach św. Franciszka z Asyżu (ok. 1182–1226), który w 1223 roku umieścił pierwszy żłobek w miejscowości Greccio. Ten zwyczaj rozprzestrzenił się poza Włochy. W czasie przygotowania do Bożego Narodzenia żłobek w szopce betlejemskiej pozostaje pusty. Odzwierciedla to tęsknotę i oczekiwanie18Patrz: Bereszyński, Przyjdź, s. 202..

Podsumowanie

Dwojaki wymiar Adwentu wyraża się w jego dwóch częściach, których granicą jest 17 grudnia. Pierwsza część wyraża bardziej oczekiwanie na paruzję, a druga jest czasem bezpośredniego przygotowania do uroczystości Bożego Narodzenia. Ponadto czas od 17 do 24 grudnia charakteryzuje się dodatkowymi zwyczajami, z których najbardziej znane jest wykorzystanie tak zwanych „wielkich antyfon adwentowych”. Obie części Adwentu mają odmienny charakter tekstów mszalnych, adekwatny do ich teologicznego znaczenia. Normy liturgiczne wskazują kolor szat kapłana. Z okresem Adwentu łączą się liczne zwyczaje, wśród których należy wymienić: wieniec adwentowy, procesje na wzór pielgrzymki św. Józefa i Maryi, szopkę betlejemską, siódmą świecę roratnią. Swoisty rys lokalny ma tradycja liturgiczna w Polsce związana z odprawianiem Mszy Świętych roratnich, które są wyrazem czci Najświętszej Maryi Panny.

Dwojaki charakter Adwentu jest ukazany w wielu źródłach i opracowaniach. Wyrażają to przede wszystkim teksty liturgiczne (formularza mszalnego oraz prefacji). Katechizm Kościoła Katolickiego również ukazuje istotę Adwentu, wskazując nie tylko na jego dwojaki charakter, ale również łącząc znaczenie teologiczne z wymiarem uobecniania wydarzeń zbawczych w liturgii:

Celebrując co roku liturgię Adwentu, Kościół aktualizuje to oczekiwanie Mesjasza; uczestnicząc w długim przygotowaniu pierwszego przyjścia Zbawiciela, wierni odnawiają gorące pragnienie Jego drugiego Przyjścia19Patrz: Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 2012, nr 524..