Powstanie ery Chrystusowej

W jaki sposób powstała era Chrystusowa? Czyje obliczenia stanowią istotny wkład w jej ustalenie? Czy dokonania jednego człowieka uchroniły przed eskalacją sporu między Wschodem a Zachodem? Na te pytania znajdziemy odpowiedź w niniejszym tekście. Dowiemy się również, w jaki sposób obliczenia paschalne przyczyniły się do wyznaczenia powszechnie znanej i stosowanej na świecie ery Chrystusowej.

Podstawy obliczeń paschalnych Dionizego Mniejszego

Dionizy Mniejszy (ok. 470 – ok. 544) dokonał przełomu w rachubie lat. Choć o jego życiu wiemy niewiele, to dużo istotniejsze są dokonania i obliczenia, które pozostawił. To za jego sprawą mówimy, że coś się wydarzyło ileś lat „przed Chrystusem” albo ileś lat „po Chrystusie”. Dionizy Mniejszy ustalił bowiem pierwszy rok nowej ery, nazywanej „erą Chrystusową”. Niestety, nie określił dokładnie, w jaki sposób to uczynił. Możemy się tego dowiedzieć pośrednio – z jego prac, które ukazują metodę rachuby paschalnej, co było punktem wyjścia dla ustalenia początku ery Chrystusowej.

To właśnie do Dionizego Mniejszego zwrócono się z prośbą o opracowanie nowej tabeli wielkanocnej. Brakowało bowiem takiego wykazu na Zachodzie. Posługiwano się jedynie tablicą wielkanocną Wiktoriusza z Akwitanii (żyjącego w V wieku), co jednak rodziło spory ze względu na różne niejednokrotnie daty zmartwychwstania Pańskiego na Wschodzie i na Zachodzie wynikające z przyjmowania cyklów liczących różną liczbę lat. W swoich obliczeniach Dionizy Mniejszy zastosował obliczenia aleksandryjskie z cyklem 19-letnim. Innowacją wprowadzoną przez niego było liczenie lat od narodzenia Jezusa Chrystusa1Patrz Józef Naumowicz, Geneza chrześcijańskiej rachuby lat, Kraków 2000, s. 126..

Omówienie zasad rachuby paschalnej poznajemy na podstawie pism, które pozostawił po sobie Dionizy Mniejszy. W Liście do Petroniusza zawarł odpowiedź na prośbę biskupa noszącego powyższe imię, który zwrócił się z postulatem opracowania tablicy zawierającej wykaz dat Wielkanocy. Należy traktować to źródło pisane jako pierwsze wyjaśnienie zasad rachuby paschalnej. Dionizy Mniejszy wskazał, że chce przestrzegać postanowienia Soboru Nicejskiego z 325 roku, a mianowicie – cyklu 19-letniego. Stosując te reguły, mnich opracował tablicę dat Wielkanocy na okres 95 lat, z tą różnicą, że rachubę rozpoczął nie od początku rządów Dioklecjana (244–313 lub 316), lecz od narodzin Jezusa Chrystusa. Przy tym nie zawarł dłuższego wyjaśnienia zastosowanych obliczeń. W zakończeniu Listu do Petroniusza Dionizy Mniejszy zaprezentował zbiór pięciu pism noszący tytuł O Wielkanocy, zwany też zbiorem O obliczaniu daty Wielkanocy. Zbiór ten miał powstać w 525 roku2Patrz Naumowicz, Geneza…, s. 127–129..

Interesującym dokonaniem Dionizego Mniejszego jest wspomniana powyżej tablica wielkanocna zawierająca rachubę daty Wielkanocy na okres 95 lat. Mnich zamieścił na początku 19-letni cykl zaczerpnięty z rachuby Pseudo-Cyryla (lata życia nieznane), która zawierała daty święta wyznaczone do 247 roku ery Dioklecjana, czyli do 531 roku. Mnich rozpoczął swoją rachubę w 248 roku ery Dioklecjana, czyli 532 roku. Stanowi to pierwszy zapis daty w nowym systemie. Dionizy Mniejszy swoją tablicę opracował do 626 roku, stosując pięć pełnych 19-letnich cyklów.

Elementy tablicy paschalnej mnicha Dionizego

Tablica wielkanocna skonstruowana przez mnicha była bogata w informacje i liczyła siedem kolumn. Warto zapoznać się ze znaczeniem poszczególnych rubryk.

Dwie pierwsze kolumny tablicy zawierały zapis roku, którego dotyczyły obliczenia: najpierw według ery Chrystusa, a następnie według indykcji, czyli znanych ówcześnie cyklów 15-letnich. Kolejne trzy kolumny zawierały dane istotne do obliczeń daty Wielkanocy: epakty księżycowe (liczba dni, którymi zwyczajny rok słoneczny różni się od zwyczajnego roku księżycowego), konkurrenty (wskazywały, w jakim dniu tygodnia przypada 24 marca, na podstawie czego można było ustalić, w jakim dniu tygodnia przypada pierwsza wiosenna pełnia Księżyca w cyklu 19-letnim – co z kolei służyło do określenia daty Niedzieli Wielkanocnej) oraz rok cyklu księżycowego. Kolejne dwie kolumny były bardzo istotne, ponieważ podawały datę wiosennej pełni Księżyca (14. dzień miesiąca księżycowego), czyli Niedzieli Wielkanocnej, oraz wiek Księżyca w uroczystość Zmartwychwstania Pańskiego. Te wszystkie dane służyły poznaniu daty Wielkanocy od 532 roku do 626 roku, zawierając jednocześnie system obliczeń, który mógł być wykorzystany przy wyznaczaniu kolejnych cyklów3Patrz Naumowicz, Geneza…, s. 129..

Dionizy Mniejszy do tablicy paschalnej załączył zasady wyliczania różnych jej elementów, między innymi cyklów Księżyca, epakt czy roku przestępnego, a także podał reguły, jak określić datę według lat ery Chrystusowej na podstawie elementów składowych tablicy wielkanocnej. Interesujące jest, że mnich nie podał wyliczeń historycznych potrzebnych do ustalenia daty narodzin Jezusa Chrystusa, choć zamieścił dokładne wskazówki pozwalające wyznaczyć lata w erze Chrystusowej. To pokazuje, że Dionizy Mniejszy stworzył prawidłowo funkcjonujący system rachuby lat, który nie zawiera wewnętrznych sprzeczności, ale bazuje na założeniach, które stanowią punkt wyjścia dla określenia rachuby lat w erze Chrystusowej. Powyższe zasady zawarte w zbiorze O obliczaniu daty Wielkanocy z 525 roku wskazują, że jest on swoistym podręcznikiem do rachuby paschalnej4Patrz Naumowicz, Geneza…, s. 132..

Zażegnanie sporu o wyznaczenie daty Wielkanocy

Dionizy Mniejszy, sporządzając tablicę paschalną, wprowadził zmiany w stosowanej dotąd na Zachodzie rachubie.

Główną innowacją było przyjęcie aleksandryjskiego sposobu obliczeń, czyli 19-letnich cyklów, zgodnie z postanowieniami Soboru Nicejskiego. Kolejną zmianą było wprowadzenie zasady, że 14. dzień miesiąca wyznaczający datę Wielkanocy nie może nastąpić przed równonocą wiosenną. Było to zgodne z biblijną zasadą, że Pascha ma być obchodzona w pierwszym miesiącu roku. Pierwszy w roku jest natomiast ten miesiąc, w którym pełnia Księżyca następuje po równonocy wiosennej. Ostatnią zmianą przyjętą przez mnicha była adaptacja dat granicznych wyznaczania Paschy według rachuby stosowanej w Aleksandrii. Tym samym pierwszy miesiąc księżycowy musiał rozpocząć się między 8 marca a 5 kwietnia, wiosenna pełnia Księżyca miała mieć miejsce między 21 marca a 18 kwietnia, natomiast Niedziela Wielkanocna miała wypaść pomiędzy 22 marca a 25 kwietnia.

Warto zaznaczyć, że wiele sporów o wyznaczanie Wielkanocy rozbijało się o to, że Zachód nie godził się na jej świętowanie po 21 kwietnia. Dokonania Dionizego Mniejszego ujednoliciły system rzymski i egipski, wprowadzając zasady aleksandryjskie do świata zachodniego. Odtąd Wschód i Zachód miały tę samą tablicę paschalną, wyznaczaną według cyklu 19-letniego. Spór między Wschodem a Zachodem o wyznaczanie daty Wielkanocy został zażegnany5Naumowicz, Geneza…, s. 135–136..

Recepcja tablicy paschalnej Dionizego Mniejszego

Nie od razu powszechnie przyjęto tablicę paschalną Dionizego Mniejszego. Najpierw jej recepcja dokonała się w Italii – prawdopodobnie w VI wieku stała się ona systemem oficjalnym, wypierając stary cykl 84-letni. Tablica Dionizego w VII wieku zdobyła uznanie w Kościele rzymskim oraz w Galii i Hiszpanii6Patrz Naumowicz, Geneza…, s. 136..

Spory o wyznaczenie daty Wielkanocy najdłużej trwały na Wyspach Brytyjskich, gdzie tradycje celtyckie i iryjskie utrudniały przyjęcie nowych zasad. Odwoływano się na tych terenach do tradycyjnych obliczeń, zgodnie z którymi datę równonocy wiosennej wyznaczano zawsze na dzień 25 marca, natomiast graniczna data Paschy była ustalona na 21 kwietnia. Jednak również tutaj spory zażegnano. Zakończył je w 664 roku synod w Whitby7Patrz Naumowicz, Geneza…, s. 138..

Reforma karolińska potwierdziła i upowszechniła rachubę wprowadzoną przez Dionizego Mniejszego, czego nie zmieniła reforma kalendarza dokonana przez papieża Grzegorza XIII (1502–1585) po Soborze Trydenckim8Patrz Naumowicz, Geneza…, s. 138–139..

Znaczenie obliczeń Dionizego Mniejszego

Choć wiadomo, że mnich Dionizy pomylił się w wyznaczeniu daty narodzin Chrystusa (o około jeden rok lub dwa lata w stosunku do założeń starożytnych i od czterech do siedmiu lat według współczesnych badań biblijnych), to należy stwierdzić, że system chronologiczny, który stworzył, jest wewnętrznie spójny i prawidłowy w odniesieniu do założeń przyjętych przez autora.

Obliczenia paschalne zastosowane przez rzymskiego mnicha mają wielkie znaczenie teologiczne, ponieważ datą graniczną Dionizy uczynił rok wcielenia Jezusa Chrystusa. Tym samym podkreślił, że narodziny Jezusa Chrystusa są wydarzeniem przełomowym w dziejach świata i warto je uwydatnić przez przyjęcie tej daty jako początku nowej ery. Do dziś era Chrystusowa stanowi najbardziej popularny sposób rachuby czasu9Patrz Naumowicz, Geneza…, s. 230.....

W Liście do Petroniusza Dionizy Mniejszy w znaczący sposób wypowiedział się o nowej rachubie lat: „Postanowiliśmy liczyć lata od wcielenia Pana naszego Jezusa Chrystusa, by bardziej zaznaczyć początek naszej nadziei i aby wyraźniej zajaśniało nam źródło odnowienia ludzkości, a więc męka naszego Odkupiciela”10Dionizy Mniejszy, O obliczaniu daty Wielkanocy (Liber de Paschate), PL 67,483–508; ed. B. Krusch, Studien, t. 2, 1938, s.....