Czy wiara religijna to ślepa wiara?

Można spotkać opinię, że wiara religijna ze swej istoty jest czymś irracjonalnym. Szczególnie tak zwani nowi ateiści starają się wykazać, że religijność osób bierze się z jakiegoś ograniczenia ich rozumu. Nowi ateiści definiują też wiarę jako przeciwieństwo rozumu, przyjmowanie twierdzeń wbrew faktom. Poniżej przedstawiamy argumenty, które pokazują, że takie ujęcie wiary religijnej – a przynajmniej chrześcijańskiej – jest błędne. W szczególności odwołujemy się do rozważań na temat racjonalności wiary przedstawionych w książce C.S. Lewis kontra nowi ateiści.

W wydanej przez Fundację Prodoteo książce C.S. Lewis kontra nowi ateiści1Patrz Peter S. William, C. S. Lewis kontra nowi ateiści, przeł. Piotr Bylica Seria: „C. S. Lewis. Rozum i..., która została opublikowana w ramach serii „C.S. Lewis. Rozum i Wiara”, amerykański filozof Peter S. Williams polemizuje z opinią, że wiara chrześcijańska jest ślepą wiarą. Dziś tezę tę głoszą tacy nowi ateiści, jak Richard Dawkins, Daniel Dennett, Christopher Hitchens, Sam Harris, Victor Stenger i inni. Zacznijmy od kilku przytaczanych przez Williamsa przykładów takich wypowiedzi. I tak Stenger stwierdza, że wiara religijna jest wiarą wbrew faktom:

Wiara religijna jest zawsze głupia […]. Nauka polega na wierze opartej na wspierających ją świadectwach […] wiara religijna to wiara w sytuacji braku wspierających ją świadectw, a nawet pomimo świadectw z nią niezgodnych2V.J. Stenger, The New Atheism, The New Atheism: Taking a Stand for Science and Reason, Prometheus, New York 2009,....

Podobnie rzeczy się mają zdaniem Anthony’ego Graylinga:

Wiara to postawa polegająca na przyjmowaniu przekonań niezależnie od faktów, a szczególnie wbrew nim. W najlepszym przypadku jest czymś aracjonalnym, lecz prawdopodobnie jest irracjonalna, jeśli wiąże się ze świadomym ignorowaniem faktów lub trwaniem przy przekonaniach pomimo braku świadectw na ich rzecz3A.C. Grayling, [w:] M. Gordon and C. Wilkinson (eds.), Conversations on Religion, Continuum, London 2008, s. 3..

Także Dennett uważa, że: „[…] religia [to] największe zagrożenie dla racjonalności i postępu naukowego. […] Ludzie są traktowani z szacunkiem za swoją zdolność do życia w świecie marzeń, za uniewrażliwienie swoich umysłów na fakty […]”4D. Dennett, Is Religion a Threat to Rationality and Science?, http://richarddawkins.net/article,2498, Is-religion-a-threat-torationality-and-science,Dan-Dennett-Lord-Winston.. Również Dawkins krytykuje wiarę za „ślepą ufność przy braku dowodów, a nawet na przekór dowodom”5R. Dawkins, Samolubny gen, przeł. M. Skoneczny, Prószyński i S-ka, Warszawa 1996, s. 274.. Według Hitchensa religia oznacza „kapitulację rozumu na rzecz wiary”6C. Hitchens, [w:] Rudyard Griffiths (ed.), Hitchens vs Blair: Is Religion a Force for Good in the World?, Black....

Pouczająca nadinterpretacja Harrisa a rzeczywista biblijna koncepcja wiary

Williams wykazuje jednak, że rozumienie wiary przez nowych ateistów jest zupełnie wypaczone. Samo takie pojmowanie wiary wydaje się być wyrazem przyjmowania przekonań wbrew faktom i w sposób wykrzywiający fakty. Przykładem tego jest zafałszowywanie rozumienia wiary przedstawionej w Biblii, którego w swej interpretacji dopuszcza się Harris. Williams powołuje się na następujące analizy Harrisa zaprezentowane w książce Koniec wiary:

Czym jest w takim razie wiara? Czy to coś innego niż przekonanie? Hebrajski termin ‘emuna (czasownik ‘mn) bywa na przemian tłumaczony jako »mieć wiarę«, »wierzyć« lub »ufać«. Septuaginta, greckie tłumaczenie hebrajskiej Biblii, zachowuje to samo znaczenie w przypadku terminu pisteuein, i ten właśnie grecki odpowiednik językowy przyjęty jest w Nowym Testamencie7Sam Harris, Koniec wiary. Religia, terror i przyszłość rozumu, przeł. Dariusz Jamrozowicz, Wydawnictwo Błękitna Kropka, Nysa 2012, s. 72..

Harris wydaje się więc na pierwszy rzut oka rzetelnie podchodzić do przedstawienia biblijnego rozumienia wiary, bo wskazuje na oryginale słowa, które występują w Piśmie Świętym, i analizuje ich znaczenie. Williams argumentuje jednak, że wyciąga on zupełnie opaczne wnioski:

W mitologii greckiej Pistis była duchem (daimona) zaufania, uczciwości i słusznej wiary. Jej imię w mitologii rzymskiej to Fides, od którego pochodzi angielskie słowo faith [wiara]. W znaczeniu tych terminów nie ma niczego, co odnosiłoby się do wiary (żywienia przekonania/zaufania) „na ślepo” lub wbrew rozumowi czy faktom!8Williams, C. S. Lewis…, s. 81.

Błędne rozumienie prowadzi Harrisa do błędnej interpretacji fragmentu Listu do Hebrajczyków. Jak pisze Harris:

List do Hebrajczyków (11,1) definiuje wiarę, mówiąc, że jest ona „poręką tych dóbr, których się spodziewamy, dowodem tych rzeczywistości, których nie widzimy”. Odczytywany we właściwy sposób fragment ten wydaje się ukazywać wiarę jako coś całkowicie oczywistego […]9S. Harris, Koniec wiary…, s. 72..

O czym jest mowa w tym fragmencie Listu do Hebrajczyków? Williams wyjaśnia, że nie chodzi tu o wytrwanie w wierze wbrew faktom, ale pomimo prześladowań. Wskazuje na to dłuższy fragment tego listu:

Przypomnijcie sobie dawniejsze dni, kiedyście to po oświeceniu wytrzymali wielką nawałę cierpień, już to będąc wystawieni publicznie na szyderstwa i prześladowania, już to stawszy się uczestnikami tych, którzy takie udręki znosili. Albowiem współcierpieliście z uwięzionymi, z radością przyjęliście rabunek waszego mienia, wiedząc, że sami posiadacie majętność lepszą i trwającą. Nie pozbywajcie się więc nadziei waszej, która ma wielką zapłatę. Potrzebujecie bowiem wytrwałości, abyście spełniając wolę Bożą, dostąpili obietnicy (Hbr 10,32−36).

Williams wyjaśnia, że „Czytany zatem z uwzględnieniem kontekstu wers 11,1 Listu do Hebrajczyków stwierdza, że posiadanie wiary w Boga oznacza zaufanie Mu, iż spełni obietnicę zbawienia (»Wiara zaś jest poręką tych dóbr, których się spodziewamy«) bez konieczności osobistego doświadczenia spełnienia tej obietnicy w obecnym czasie prześladowań (»dowodem tych rzeczywistości, których nie widzimy«)”10Williams, C. S. Lewis…, s. 81-82..

„Poręka”, czyli co?

Dla zrozumienia zawartego tu sensu wiary ważne jest poznanie znaczenia słowa, które z greckiego przetłumaczono jako „poręka”. Jak pisze Williams:

Greckie słowo przetłumaczone jako „poręka” w Hbr 11,1 to hypo’stasis – termin, który powszechnie jest spotykany w dokumentach starożytnych związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, w których odnosi się do zapewnienia o przekazaniu w przyszłości dóbr wymienionych w kontrakcie. Greckie słowo e’legkhos tłumaczone jako „dowód” w Hbr 11,1 odnosi się do idei dostarczenia świadectw na dowód czegoś (szczególnie czegoś przeciwnego wobec tego, jak sprawy zdają się na pozór wyglądać). Zatem List do Hebrajczyków w wersie 11,1 nie zakłada, że wiara oznacza zaufanie Bogu w sytuacji braku jakichkolwiek powodów, aby Mu ufać! List ten mówi w tym miejscu raczej, że mieć wiarę oznacza wejść w relację, jaka jest między Bogiem i wierzącym, która polega na zobowiązaniu się przez Boga do spełnienia obietnicy, a oczekiwanie spełnienia jest racjonalnie uprawnione. W czasach prześladowań wiara taka jest poręką „uzasadnienia tej nadziei”, jaką chrześcijanin pokłada w Jezusie (patrz: 1P 3,15). Harris wyraźnie odczytuje List do Hebrajczyków 11,1 przez pryzmat swoich założeń, nie biorąc przy tym pod uwagę znaczenia, jakie wyłania się z kontekstu11Williams, C. S. Lewis…, s. 82 [wyróżnienia zgodnie z oryginałem]..

Wiara w tym biblijnym sensie oznacza więc zawierzenie, ale nie bezpodstawne, lecz właśnie mające podstawy. Mowa tu o sytuacji, w której racjonalnie jest zaufać, że osoba, która nam coś obiecała, dotrzyma tej obietnicy.

A co z niewiernym Tomaszem?

Znana z Ewangelii opowieść o niewiernym Tomaszu (J 20,24−31) jest interpretowana przez Harrisa (i nie tylko) jako świadectwo tego, że Jezus pochwala ignorancję, gdy mówi „Błogosławieni, którzy nie widzieli, a uwierzyli” (J 20,29)12Patrz S. Harris, Koniec wiary…, s. 74.. Grayling również pisze: „Wiara jest przyjmowaniem przekonania odnośnie do czegoś, bez oparcia w świadectwach lub czemu świadectwa przeczą. Zalicza się do »cnót teologicznych« dokładnie z tego powodu, na co ma wskazywać nowotestamentowa historia o wątpiącym Tomaszu”13A.C. Grayling, Science and Rationality, [w:] tegoż, Thinking of Answers: Questions in the Philosophy of Everyday Life, Bloomsbury, London....

Według Williamsa opowieść ta świadczy o tym, że w rzeczywistości „Jezus chwali tych, którzy wierzą, nie domagając się tego, by przekonać się samemu”14Willams, C. S. Lewis…, s. 82., a wbrew Harrisowi i Graylingowi wcale nie chodzi tu o pochwałę tych, którzy „wierzą bez oparcia w świadectwach”15A.C. Grayling, Humanism and Religion, [w:] tegoż, The Form of Things: Essays of Life, Ideas and Liberty in the... .

Williams podkreśla, że interpretacja Harrisa i Graylinga upada, gdy weźmie się pod uwagę, że Jezus wcześniej sam zalecał, by ludzie wierzyli w Niego nie na ślepo, ale ze względu na świadectwa, a więc cuda i znaki, które czynił. Pamiętajmy także, że inni uczniowie – poza Tomaszem – widzieli zmartwychwstałego Jezusa i powiedzieli o tym Tomaszowi. Mógł więc uwierzyć ich świadectwu, a nie opierać się jedynie na własnym doświadczeniu:

Zwróćmy uwagę, że wcześniej w Ewangelii Jana Jezus sam zaleca wiarę opartą na świadectwach: „wierzcie przynajmniej ze względu na same dzieła!” (J 14,11). W istocie, zanim zmartwychwstały Jezus pozwolił Tomaszowi na przeprowadzenie empirycznego sprawdzenia, od Tomasza nie domagano się wiary bez oparcia w świadectwach. Bo choć „Tomasz, jeden z Dwunastu, zwany Didymos, nie był razem z nimi, kiedy przyszedł Jezus”, to „Inni […] uczniowie mówili do niego: »Widzieliśmy Pana!«” (J 20,24−25). Zatem wszyscy pozostali uczniowie przedstawieni są jako wierzący w zmartwychwstanie Jezusa na podstawie bezpośredniego doświadczenia, podczas gdy ich świadectwo, jako bezpośrednich świadków, przekazane Tomaszowi z pewnością nie było gorsze od świadectw tego typu, z jakimi mają do czynienia wierzący, jak i niewierzący w czasach obecnych16Willams, C. S. Lewis…, s. 83 [wyróżnienia zgodnie z oryginałem]..

Jeśli interpretacja Williamsa jest słuszna, to możemy przyjąć, że Jezus pochwalał postawę przyjmowania przekonania na podstawie świadectwa pochodzącego od osób, które są zaufania godne, w przeciwieństwie do postawy, kiedy ktoś uznaje, że przyjmie jedynie te przekonania, które odpowiadają jego własnemu doświadczeniu. Jezus pochwala więc coś, co stanowi normalną praktykę: prawdopodobnie nikt z czytelników ani też wymienionych nowych ateistów nie sprawdzał osobiście prawdziwości wszystkich przekonań, jakie przyjmuje, a przyjmuje je na podstawie tego, czego dowiedział się w procesie edukacji podstawowej od swoich nauczycieli, będąc wychowywanym przez rodziców czy wreszcie ufając wykładowcom na uczelniach wyższych, zaufanym autorom książek i tekstów, które nie są przedmiotem jego badań. Wszyscy opieramy znaczną część swoich przekonań na zaufaniu do osób, które uznajemy za godne zaufania. Nie ma w tym nic nieracjonalnego. Bez takiego zaufania nie byłoby możliwe funkcjonowanie społeczeństwa ani rozwój nauki.

Williams argumentuje też, że historia o Tomaszu została ukazana w Ewangelii jako jeden z faktów przemawiających na rzecz wiary w Jezusa obok innych faktów: szczególnie znaków czynionych przez Jezusa. Fakty te przedstawiono właśnie jako świadectwa mające przekonywać o tym, że Jezus jest Mesjaszem:

Co więcej, powodem wspomnienia tej historii o wątpiącym Tomaszu w Ewangelii Jana było to, że samo to zdarzenie jest świadectwem prawdziwości chrześcijańskiego rozumienia tego, kim jest Jezus: „I wiele innych znaków, których nie zapisano w tej książce, uczynił Jezus wobec uczniów. Te zaś zapisano, abyście wierzyli, że Jezus jest Mesjaszem, Synem Bożym, i abyście wierząc, mieli życie w imię Jego” (J 20,30–31)17Willams, C. S. Lewis…, s. 83.....

Wiara w Jezusa, w myśl Ewangelii Jana, ma więc oparcie w faktach; nie jest wiarą wbrew faktom.

Wartość wiary opartej na rozumie i świadectwach wyrażonej w Biblii

Williams przytacza szereg wypowiedzi pochodzących z Biblii, w których podkreśla się wartość rozumu i świadectw:

• Prorok Samuel stanął przed Izraelem i rzekł: „Podejdźcie więc teraz, a będę wiódł z wami spór w obecności Pana, w sprawie dobrodziejstw Pana, jakie świadczył wam i waszym przodkom” (1Sm 12,7).
• Bóg zwraca się do ludzi: „Chodźcie i spór ze Mną wiedźcie!” (Iz 1,18).
• Jezus nauczał, że największe przykazanie głosi: „Będziesz miłował Pana Boga swego […] całym swoim umysłem” (Mt 22,37).
• Jezus powiedział: „[…] wierzcie przynajmniej ze względu na same dzieła!” (J 14,11).
• Paweł: „rozprawiał, […] wyjaśniał i nauczał” (Dz 17,2−3).
• Paweł sam pisał o „obronie Ewangelii za pomocą dowodów” (Flp 1,7).
• Paweł nawołuje chrześcijan: „[…] nie bądźcie dziećmi w swoim myśleniu, lecz bądźcie jak niemowlęta, gdy chodzi o rzeczy złe. W myślach waszych bądźcie dojrzali!” (1Kor 14,20).
• Paweł radzi chrześcijanom: „[…] byście wiedzieli, jak należy każdemu odpowiadać” (Kol 4,6).
• Podobnie Piotr nakazuje chrześcijanom: „[…] bądźcie zawsze gotowi do obrony wobec każdego, kto domaga się od was uzasadnienia tej nadziei, która w was jest” (1P 3,15)18Willams, C. S. Lewis…, s. 84 [wyróżnienia dodane przez Williamsa]..

O jakiejkolwiek „wierze” mówią nowi ateiści, na pewno nie jest to wiara w sensie biblijnym, ona bowiem rozumiana jest raczej tak, jak wiarę ujmuje to James Porter Moreland, czyli jako „zaufanie i oddanie się temu, odnośnie do czego mamy powody, aby uważać to za prawdę”19J.P. Moreland, Living Smart, [w:] P. Copan and W.L. Craig, Passionate Conviction, B&H Academic, Nashville 2007, s. 22.. Jak pisze:

Istotą wiary – biblijnej czy jakiejkolwiek wiary – jest zawierzenie lub zaufanie, a można mieć zaufanie do jakiejś rzeczy (na przykład krzesła) lub wierzyć jakiejś osobie (rodzicowi, prezydentowi, Bogu), a także można wierzyć w prawdziwość zdania […]. Gdy zaufanie jest nakierowane na osobę/rzecz, to mówi się o „wierze w coś lub w kogoś”; gdy jest nakierowana na prawdziwość zdania, określa się ją jako „wiarę, że” […]. Całkowitym nieporozumieniem jest przeciwstawianie wiary rozumowi lub wiedzy. Trudno o większy błąd. W rzeczywistości wiara, czyli zawierzenie, zaufanie, jest zakorzeniona w wiedzy20J.P. Moreland, The Kingdom Triangle, Zondervan, Grand Rapids 2007, s. 130–131..

Zakończenie

Tezę niniejszego tekstu, zgodnie z którą błędne jest ujmowanie wiary chrześcijańskiej jako ślepej wiary, dobrze wyrażają trzy wypowiedzi. Jak się okazuje, jedynie uprzedzenie i przyjmowanie przekonań wbrew świadectwom może wyjaśniać, dlaczego nowi ateiści upierają się, że wiara religijna jest irracjonalna i że osoby wierzące wierzą wbrew rozumowi i faktom. Poniższe dwie wypowiedzi pochodzą od ateistycznych autorów, którzy jednak, inaczej niż cytowani wcześniej nowi ateiści, potrafią spojrzeć na wiarę religijną w sposób wolny od wypaczających uprzedzeń. Williams wskazuje tu na ateistycznego filozofa Keitha M. Parsonsa, który stwierdza:

dychotomia wiary i świadectw jest w dużej mierze nadmiernym uproszczeniem. Wiara nie musi być ślepa, a nauka wbrew nadmiernie upraszczającym sprawę stereotypom nie zawsze jest całkowicie oparta na świadectwach21K.M. Parsons, Atheism: Twilight or Dawn?, [w:] Robert B. Stewart (ed.), The Future of Atheism: Alister McGrath and Daniel....

Podobnie cytowany przez niego ateista Richard Norman stwierdza, że:

wiara oznacza różne rzeczy dla różnych wierzących i z tego, że przyznają się do posiadania wiary, nie można wnioskować, że wszyscy są irracjonalistami, którzy „wierzą na ślepo” bez oparcia w świadectwach […]22R. Norman, Holy Communion, „New Humanist” November–December 2007, s. 18..

Sprawę definiowania wiary jako wiary na ślepo dobrze podsumowuje Alister McGrath:

Ta arbitralna i tendencyjna definicja [„wiary”] zwyczajnie nie wytrzymuje poważnej weryfikacji. W rzeczywistości sama jest znakomitym przykładem uparcie podtrzymywanego i forsowanego przekonania „przy braku dowodów, a nawet na przekór dowodom”. […] klasyczna tradycja chrześcijańska zawsze ceniła racjonalność i nigdy nie utrzymywała, że wiara oznacza całkowite odrzucenie myślenia albo przekonanie na przekór dowodom. Tradycja chrześcijańska jest w tej materii tak spójna, że trudno pojąć, skąd Dawkins wziął ideę wiary jako „ślepej ufności”23A. McGrath, Bog Dawkinsa. Geny, memy i sens życia, przeł. J. Gilewcz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 92,....