Zagadka daty nawrócenia Lewisa

Clive Staples Lewis (1898−1963) był ateistą, ale nawrócił się na teizm, a następnie na chrześcijaństwo i został najważniejszym apologetą chrześcijańskim XX wieku. Kiedy jednak dokonały się te przemiany? Lewis pisze o tym w autobiografii i nawet podaje daty. Jak się jednak okazuje, coś się w jego wspomnieniach nie zgadza, a autobiografia pod tytułem Zaskoczony radością nie jest w tej kwestii w pełni wiarygodnym źródłem informacji. W tekście na podstawie analiz Alistera McGratha, współczesnego oksfordzkiego teologa, apologety i znawcy Lewisa, przedstawiamy bardziej prawdopodobny scenariusz jego nawrócenia niż powszechnie powielany, który opiera się na wspomnianej autobiografii. Streszczamy tu wyniki badań McGratha opublikowane w książce The Intellectual World of C. S. Lewis1Patrz Alister McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, Wiley-Blackwell, Chichester 2014. Tłumaczenie tej książki na język polski....

W roku 1955 Lewis opublikował książkę Zaskoczony radością. Moje wczesne lata. Dzieło zawiera jego najbardziej osobiste refleksje. Autor opowiada w o swoim nawróceniu. Jest oczywiste, że żadne studia nad Lewisem nie mogą pominąć tej osobistej opowieści. On sam określał swoją „historię nawrócenia” jako „autobiografię”2Patrz list do Petera Milwarda, 4 lipca 1955, w: C. S. Lewis, Letters, vo. 3, s. 627; list do.... Niemniej, jak się okazuje, opublikowane w książce wspomnienia pod pewnymi względami nie do końca odpowiadają faktom. Według McGratha:

jedną z bardziej niepokojących kwestii, jakie pojawiają się przy bliższym zaznajomieniu się z Zaskoczonym radością, jest problem niezawodności pamięci Lewisa. Choć nie ma powodów, by wątpić we wspomnienia Lewisa, jeśli chodzi o jego wewnętrzne doświadczenia i uczucia opisane w jego książce, to istnieją poważne wątpliwości co do trafności dokonanych przez Lewisa korelacji między tymi subiektywnymi elementami a obiektywnym światem miejsc i dat3Alister McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 17..

Co ciekawe, wątpliwości dotyczą dat i okoliczności wydarzeń stanowiących główny temat książki Lewisa. Chodzi o sprawę nawrócenia Lewisa, które przebiegało w dwóch etapach: najpierw miało miejsce nawrócenie na teizm i przyjęcie ogólnej wiary w istnienie Boga, a następnie – na chrześcijaństwo, gdy Lewis uwierzył w Chrystusa.

Nawrócenie Lewisa na teizm

W Zaskoczonym radością Lewis, nietypowo, jeśli chodzi o inne opisane wydarzenia, podaje dokładną datę, kiedy stał się teistą:

W letnim semestrze 1929 roku poddałem się, uznałem, że Bóg jest Bogiem, padłem na kolana i zacząłem się modlić. Byłem zapewne tamtego wieczoru najbardziej przygnębionym i opornym neofitą w całej Anglii4Clive S. Lewis, Zaskoczony radością. Moje wczesne lata, przeł. M. Sobolewska, Wydawnictwo Esprit, Kraków 2010, s. 330..

Zdaniem McGratha można wskazać cztery bardzo silne argumenty, by podważyć informację Lewisa, że miało to miejsce w semestrze letnim 1929 roku.

Argument nr 1

Teksty napisane przez Lewisa w tamtym okresie, szczególnie jego korespondencja, nie wskazują na dokonanie się jakiejkolwiek zmiany. W rzeczywistości mamy do czynienia z brakiem

jakiejkolwiek znaczącej zmiany w tonie czy nastroju przez cały rok 1929, a nawet przed upływem pierwszych tygodni roku 1930. Pomiędzy wrześniem 1925 a styczniem 1930 teksty napisane przez Lewisa nie dają żadnej wskazówki, by zaszła jakaś radykalna zmiana w jego sercu czy umyśle. Jeśli Lewis nawrócił się w roku 1929, to w takim razie to przypuszczalnie kluczowe zdarzenie nie wpłynęło na to, co pisał – włącznie z listami do jego ówcześnie najbliższych przyjaciół Owena Barfielda i Arthura Greevesa5McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 17..

Jak ustalił McGrath, letni semestr na uczelni w Oksfordzie obejmował osiem tygodni między 28 kwietnia a 22 czerwca 1929 roku. Jednak do stycznia 1930 roku brak w korespondencji Lewisa czegokolwiek, co wskazywałoby na poważną zmianę jego poglądów. A dotyczy to też korespondencji z jego najbliższymi przyjaciółmi, z którymi dzielił się chętnie swoimi przemyśleniami.

Argument nr 2

We wrześniu 1929 roku zmarł ojciec Lewisa. Z opublikowanych wspomnień Lewisa wynika, że był to czas, gdy zaczął wierzyć w Boga. Ponownie nie ma śladu w jego korespondencji, w której nawiązuje do śmierci ojca, by odzyskanie wiary wpłynęło na sposób przeżywania tej sytuacji:

Korespondencja Lewisa w żaden sposób nie odnosi się jednak do tego, by wiara w Boga miała jakikolwiek wpływ […] na ostatnie dni spędzone z ojcem, późniejszą żałobę i jego późniejsze emocje. Ojciec Lewisa wiedział, że umiera. Zdecydowanie wierzył w Boga i był pogodzony z faktem bliskiej śmierci. Jeśli Lewis rzeczywiście zaczął wierzyć w Boga rozumianego jako żyjąca osobowa rzeczywistość (odmienna niż abstrakcyjna idea filozoficzna) w semestrze letnim 1929 roku, to wiara ta wydaje się nie mieć na niego żadnego wpływu w momencie, w którym można by oczekiwać, iż stanie się źródłem silnego pocieszenia dla Lewisa, zwłaszcza skoro i jego ojciec żywił tę samą wiarę6McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 17..

Argument nr 3

Sposób, w jaki w Zaskoczonym radością Lewis opisuje dynamikę swojego  nawrócenia, gdy mówi o Bogu stopniowo i coraz bardziej przybliżającym się do niego, przejmującym inicjatywę aż w końcu przejmującym kontrolę, pojawia się w krótkim liście do Owena Barfielda z 3 lutego 1930 roku. Lewis pisał:

Dzieją się ze mną straszne rzeczy. „Duch” czy „Prawdziwe Ja” pokazuje alarmującą skłonność do bycia dużo bardziej bytem osobowym i przechodzi do ataku, a zachowuje się jak Bóg. Lepiej przyjedź najpóźniej w poniedziałek, bo grozi mi pójście do klasztoru7List Lewisa do Owena Barfielda, 3 lutego 1930; cyt. za: McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s.....

Sam Barfield uważał, że ten list wskazywał na „początek jego nawrócenia”8Patrz McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 18.. McGrath zauważa, że Lewis w liście wyraża swój stan z momentu przed nawróceniem:

List ten odzwierciedla język, jakim Lewi opisywał napięcie będące jego udziałem bezpośrednio przed nawróceniem, które wyraźnie jest jeszcze przed nim, a nie za nim9McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 18 [wyróżnienia – McGrath]..

Argument nr 4

Przyjęcie teizmu doprowadziło do nowych zachowań u Lewisa. Z jego korespondencji wiemy, że zaczął uczestniczyć w niedzielnych mszach w swojej parafii (Kościół Trójcy Świętej przy Headington Quarry w Oksfordzie). W tygodniu przychodził do kaplicy przy uczelni. Korespondencja Lewisa jednak nie daje znaku regularnego odwiedzania jakiegokolwiek kościoła w Oksfordzie czy uczelnianej kaplicy w 1929 ani w pierwszej połowie 1930 roku. McGrath wskazuje, że zdecydowana zmiana nastąpiła w październiku 1930 roku. W liście do przyjaciela, Arthura Greevesa, datowanym na 29 października 1930 roku Lewis pisze, że ma powód, by nie kłaść się spać już tak późno jak kiedyś: „zacząłem chodzić na poranne nabożeństwo o 8.00”. Jak komentuje McGrath:

To przyznanie się – którego nie spotykamy w listach napisanych do kogokolwiek innego – jest przedstawione jako coś nowego, jako znacząca zmiana w jego nawykach, która zaczęła się na początku roku akademickiego 1930–1931. Jeśli podana przez samego Lewisa data jego nawrócenia jest właściwa, to powinien zacząć uczęszczać do uczelnianej kaplicy w październiku 1929 roku. Jednakże data tej zmiany jego zwyczajów ma sens, jeśli Lewis odkrył Boga latem 1930 roku10McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 19..

Z tego wszystkiego wynika, że data nawrócenia Lewisa na teizm, która powtarzana jest dziś w różnych opracowaniach opartych na autobiografii Lewisa, powinna zostać skorygowana. W jaki sposób? Według McGratha:

Jeśliby Lewis nawrócił się podczas któregokolwiek z semestrów letnich, to byłby to semestr w roku 1930, a nie w roku 1929 – a mianowicie w którymś momencie pomiędzy 27 kwietnia a 21 czerwca 1930 roku11McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 19..

Nawrócenie na chrześcijaństwo

Dla przyjęcia chrześcijaństwa przez Lewisa decydująca była rozmowa w Magdalen College 19 września 1931 roku pomiędzy nim a Hugonem Dysonem, wykładowcą filologii angielskiej w University of Reading, i Johnem Ronaldem Reuelem Tolkienem. Jak piszemy w tekście Chrześcijaństwo jako prawdziwy mit – według Clive’a Staplesa Lewisa, sprawiła ona, że Lewis zdał sobie sprawę, iż chrześcijaństwo to „prawdziwy mit”, przez zrozumienie związku między wiarą i wyobraźnią. McGrath wskazuje, że  1 października Lewis napisał do Arthura Greevesa o swoim nowym spojrzeniu na życie:

Właśnie przeszedłem od wiary w Boga do zdecydowanej wiary w Chrystusa – w chrześcijaństwo. Spróbuję to wyjaśnić innym razem. Moja długa nocna rozmowa z Dysonem i Tolkienem miała z tym wiele wspólnego12Cyt. za: McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 19..

Później − 18 października − Lewis napisał do Greevesa drugi list, który był bardziej szczegółowy. Wyjaśnił w nim swoje nowe rozumienie rzeczywistości, dając Greevesowi do zrozumienia,  że Dyson i Tolkien odegrali kluczową rolę w jego nawróceniu się na chrześcijaństwo. Szczególnie podkreślał rolę koncepcji na temat natury „mitu”, która pomogła mu przezwyciężyć ostatnie przeszkody. Gdy jednak czytamy Zaskoczonego radością, to całe to tak istotne wydarzenie Lewis odnotowuje w krótki zdaniu, wspominając jedynie, że Tolkien i Dyson „pomogli mi później bardzo w pokonywaniu ostatnich trudności”13Lewis, Zaskoczony radością, s. 314.. Lewis w żaden sposób nie akcentuje i nie podkreśla roli tego wydarzenia. Wiemy, jak było istotne, tylko dzięki jego listom do Greevesa z października 1930 roku. Jak pisze McGrath: „Bez tych dwóch listów do Greevesa z października 1930 nie moglibyśmy w pełni zrozumieć, co wpłynęło na ostateczne nawrócenie Lewisa na chrześcijaństwo ani jaką Tolkien odegrał w tym rolę”14McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 19-20..

Z nawróceniem na chrześcijaństwo wiąże się jeszcze jedna wątpliwość. Ostateczne skrystalizowanie się poglądów na temat Chrystusa miało zdaniem Lewisa dokonać się podczas wizyty w Whipsnade Zoo w Bedfordshire. W autobiografii Lewis deklaruje, że dokładnie pamięta, kiedy to się stało:

Doskonale pamiętam kiedy – choć nie pamiętam, w jaki sposób – dokonał się ten ostatni krok. Pewnego razu w słoneczny poranek wybraliśmy się na wycieczkę do Whipsnade. Kiedy wyruszaliśmy, nie wierzyłem, że Jezus Chrystus jest Synem Bożym, a kiedy przyjechaliśmy do ogrodu zoologicznego, byłem o tym przekonany. Nie można jednak powiedzieć, iż spędziłem podróż zatopiony w myślach15Lewis, Zaskoczony radością, s. 344..

Wizyta w zoo musiała mieć miejsce, jak zgadzają się znawcy Lewisa, krótko po jego rozmowie z Tolkienem i Dysonem. Datuje się ją tradycyjnie na 28 września 1931 roku. Było to dziewięć dni po tej rozmowie. Brat Lewisa, Warren, zawiózł go wtedy do Whipsnade. McGrath przytacza wspomnienia Warrena, który twierdził, że to w trakcie tego wyjazdu we wrześniu 1931 roku Lewis zdecydował się związać z Kościołem16Patrz McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 20..

Problem jest jednak taki, że zawarty w Zaskoczonym radością opis pobytu w Whipsnade Zoo zawiera poetycki fragment, „nad głowami śpiewały nam ptaki, pod stopami kwitły dzwonki”17Lewis, Zaskoczony radością, s. 345.. McGrath zauważa, że jeśli kwitły wtedy dzwonki, to nie mógł to być wrzesień:

W Anglii dzwonki kwitną zwykle między końcem kwietnia i końcem maja, a przekwitają i zanikają z końcem lata. Jest więc oczywiste, że pod koniec wrześnie w Whipsnade nie mogło być „dzwonków pod stopami”. Przypomnienie sobie przez Lewisa ptaków i dzwonków w Whipsnade Zoo odnotowane w Zaskoczonym radością musi dotyczyć któregoś dnia późnej wiosny lub wczesnego lata, a nie wczesnej jesieni18Patrz McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 21..

Okazuje się, że Lewis odbył dwie wycieczki do Whipsnade. Jedną we wrześniu 1931, a drugą – w pierwszych tygodniach czerwca 1932 roku. Za drugim razem Lewis został zawieziony do zoo przez Edwarda Foorda-Kelcy’ego (1859–1934). McGrath wskazuje, że krótko po tej wyprawie Lewis napisał do Warrena list, w którym szczególnie zwracał uwagę na „mnogość dzwonków”, jakie widział, i wygłosił inne uwagi o zoo w sposób bardzo zbliżony do tego, jaki spotykamy w Zaskoczonym radością19Patrz McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 21..

Czy to znaczy, że nawrócenie Lewisa na chrześcijaństwo należy datować na czerwiec roku 1932? Zdaniem McGratha:

wydaje się to mało prawdopodobne, biorąc pod uwagę bardzo szczególne chrystologiczne twierdzenia, jakie Lewis zawarł w liście do Arthura Greevesa 1 października 1931 roku, pisząc że „właśnie przeszedł od wiary w Boga do zdecydowanej wiary w Chrystusa”. Wydaje się, że Lewisowi zlały się wspomnienia dwóch różnych wizyt w Whipsnade. Połączył wspomnienie tego, co obserwował i myślał we wrześniu 1931 roku, ze zdarzeniem, jakie miało miejsce w czerwcu 1932 roku20McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 21..

Lewis zatem nawrócił się we wrześniu 1931 roku, ale kwitnące dzwonki w Whipsnade oglądał w czerwcu 1932 roku.

Jak rozumieć te nieścisłości?

Niekoniecznie musimy mieć tu do czynienia z wymyślaniem przeszłości. Może te nieścisłości to po prostu kwestia błędnego przypominania sobie, kiedy miały miejsce określone zdarzenia. McGrath wskazuje, że sam Lewis odniósł się do sprawy takich pomyłek krótko po publikacji Zaskoczonego radością. W roku 1957, dwa lata po wydaniu autobiografii, wyznał, że obecnie „nie byłby w stanie przypomnieć sobie tych dat”21List Lewisa do Laurence’a Kriega, 21 Kwietnia 1957; cyt. za: McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s..... Warren potwierdzał, że Lewis: „przez całe życie miał problem z datami”22Cyt. za: McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 17.. Przykładowo:

gdy Lewis został wiceprezesem Magdalen College w Oksfordzie w roku 1941 – zatrudnieniem na czas określony związanym ze sprawami administracyjnymi, które miało charakter przechodni – szybko okazało się, że nie jest zdolny właściwie zająć się jednym z głównych zadań na tym stanowisku, mianowicie  organizacją rezerwacji pokoi na zebrania lub spotkania prywatne. Lewis po prostu nie potrafił zapamiętać dat. Pokoje były rezerwowane na ten sam czas dla dwóch różnych spotkań, jeśli w ogóle były rezerwowane. W końcu jego bratu Warniemu przypisano to zadanie i problem zniknął23McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 17..

Lewis przejawiał więc poważny problem z pamiętaniem tego typu informacji, dlatego w Zaskoczonym radością mamy w tym względzie do czynienia z pewnymi nieścisłościami. Nie zmienia to jednak faktu, że autobiografia Lewisa może być traktowana jako wiarygodny opis przemian jego wewnętrznego życia, nawet jeśli jego odniesienia do świata zewnętrznego i dat są niekiedy nietrafne. Tego typu stanowisko prezentuje właśnie McGrath:

Opis swojego życia zawarty przez Lewisa w Zaskoczonym radością to impresjonistyczny obraz jego nawrócenia na chrześcijaństwo, sporządzony bardziej jako zapis idei, które pojawiały się w jego duchowej podróży niż dat odpowiadających kamieniom milowym, jakie mijał w trakcie tej wędrówki życia. Dowiadujemy się wiele o wspomnieniach Lewisa, jeśli chodzi o jego życie wewnętrzne i przemyślenia, ale niewiele, jeśli chodzi o wskazówki historiograficzne, które pozwoliłyby uporządkować te tematy, tworząc klejącą się opowieść24McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 20. .

Problemy autobiografii Lewisa, jeśli chodzi o daty, nie zmieniają jednak opinii McGratha, że jest to jedna z najczęściej cytowanych prac Lewisa, jeden z jego najlepszych prozaistycznych tekstów oraz że „żadne studia nad Lewisem nie mogą pominąć (a w niektórych krytycznych przypadkach muszą opierać się na) tej osobistej opowieści Lewisa o jego nawróceniu”25McGrath, The Intellectual World of C. S. Lewis, s. 7. .