Recenzja książki Alistera McGratha, Intelektualny świat C.S. Lewisa*

W recenzji książki Alistera McGratha The Intellectual World of C. S. Lewis, wydanej przez Fundację Prodoteo pod tytułem Intelektualny świat C.S. Lewisa, J. Cameron Moore stwierdza, że tom ten „będzie cenny dla każdego czytelnika, który szuka głębszego zrozumienia Lewisowskich kontekstów, a w szczególności jego miejsca wśród nurtów myśli dziewiętnasto- i dwudziestowiecznej”.

Najnowsza praca Alistera McGratha Intelektualny świat C.S. Lewisa stanowi dopełnienie jego książki C.S. Lewis – życie i myśl. Genialny ekscentryk. Prorok mimo woli1Alister McGrath, C.S. Lewis – życie i myśl. Genialny ekscentryk. Prorok mimo woli, tłum. M. Sobolewska, seria „C.S. Lewis..... McGrath przyznaje, że jego badania nad biografią Lewisa wskazały na potrzebę „dokładnego i ponownego rozważenia” pracy angielskiego filozofa, szczególnie jej „intelektualnego kontekstu” (s. 16). Opowieść o życiu Lewisa nie była jednak miejscem na takie poszerzone analizy. W opublikowanym obecnie zbiorze esejów Intelektualny świat C.S. Lewisa McGrath zgłębia bogactwo intelektualnej historii, w ramach której Lewis tworzył oraz którą przekształcał dla swoich czytelników i własnych celów. Osiem esejów tworzących zbiór „ma na celu umieszczenie Lewisa w szerszym kontekście zachodniej literatury i tradycji teologicznej przez pokazanie, jak wykorzystywał i modyfikował występujące tam opowieści, idee i obrazy” (s. 17). McGrath spełnia swoją obietnicę i funduje nam bogactwo odnośników – w większości dwudziestostronicowych tekstów numeracja przypisów dochodzi do setki. Eseje przedstawiają Lewisa w trzech kontekstach: w ramach szerokiego ujęcia kultury zachodniej, w odniesieniu do filozofii XX wieku oraz na tle różnych oksfordzkich nurtów intelektualnych z okresu przebywania tam Lewisa w roli studenta, jak i profesora.

Najważniejsza myśl całej pracy pojawia się w trzecim eseju zatytułowanym Blask Boskiej Prawdy. Pojęcie mitu w myśli Lewisa. McGrath przedstawia historyczne oraz współczesne ujęcia mitów, z którymi Lewis miał do czynienia, podkreśla ich rolę w nawróceniu się Lewisa z ogólnego teizmu na chrześcijaństwo dzięki słynnej rozmowie filozofa z Hugo Dysonem i Johnem Ronaldem Reuelem Tolkienem we wrześniu 1931 roku. Według McGratha „Kluczowe było tu rozpoznanie, że chrześcijaństwo to nie zbiór doktryn i reguł moralnych, ale przede wszystkim wielka opowieść – mit, w prawdziwym znaczeniu tego słowa – leżąca u podstaw tych doktryn i wartości” (s. 89). W wyjaśnieniu tej zmiany McGrath odnosi się do zastąpienia przez Lewisa stoickiego logos spermatikos [słowo mające w sobie nasienie] przez mythos spermatikos – „opowieść zawartą w głębszych strukturach stworzonego porządku, która umożliwia, kształtuje i modeluje konstrukcję i narrację ludzkich opowieści” (s. 92). Wskazanie przez McGratha na kluczową rolę ujęcia chrześcijaństwa jako prawdziwego mitu, który porządkuje cały kosmos i doświadczenie bycia człowiekiem, nie jest niczym nowym ani przełomowym. Jednakże McGrath prezentuje ten fakt jako główny filar myśli Lewisa, na którym opiera on całą swoją myśl i twórczość, począwszy od prac z obszaru fikcji literackiej, przez apologetykę, po wyrazy przynależności denominacyjnych (lub ich brak).

Podstawy takiego ujęcia znajdują się w poprzednim eseju dotyczącym oksfordzkiego filozoficznego kontekstu wyznaczanego przez „Nową Szkołę” Lewisa – ponure i materialistyczne stanowisko, które Lewis ostatecznie uznał za niesatysfakcjonujące, gdyż nie pozwalało wyjaśnić jego wewnętrznego doświadczenia związanego z wyobraźnią. W przeciwieństwie do tego wąskiego ujęcia, wyjaśniająca moc zawarta w idei chrześcijaństwa jako prawdziwym micie dostarczyła szerokiej wizji obejmującej całą rzeczywistość – tę obiektywną, jak i empiryczną; rozum, jak i wyobraźnię.

W esejach, które następują po rozważaniach na temat mitu, McGrath opisuje, w jaki sposób chrześcijańskie rozumienie rzeczywistości widziane przez pryzmat mitu ukształtowało Lewisowskie metafory światła i wizji, jego dobrze znany argument z pragnienia, całą metodę apologetyczną, oraz prezentuje miejsce Lewisa zarówno w ramach dwudziestowiecznej teologii, jak i kościoła anglikańskiego. W sercu apologetycznej twórczości Lewisa McGrath odnajduje przekonanie, że:

Podstawowy walor wiary chrześcijańskiej polega na jej oddziaływaniu na wyobraźnię, a wiąże się z uchwyceniem panoramy rzeczywistości – panoramy, jaką wiara pozwala dostrzec. […] Lewis przekonuje, że to właśnie chrześcijaństwo wspaniale rozświetliło i rozświetla intelektualny krajobraz, dający się w całości objąć wzrokiem wyobraźni, a widok ten prowadzi do refleksji nad elementami składowymi tego krajobrazu (s. 179).

To stanowisko jest na różne sposoby formułowane w każdym z esejów następujących po eseju o micie, a wartość tego zbioru tekstów polega na tym, że McGrath umiejętnie ukazuje sposób, w jaki rozumienie mitu wpływa na wiele aspektów twórczości Lewisa, jak i zarysowuje złożoność literackich, historycznych, filozoficznych i teologicznych połączeń, w ramach których Lewis wypracowywał swoją wizję.

McGrath niejednokrotnie podkreśla, że wiele z esejów zawartych w tomie ma przede wszystkim utorować ścieżki do dalszych badań nad Lewisem, wskazując w dotychczasowych dociekaniach obszary, którym nie poświęcono zbyt wiele uwagi (jak wpływ filozoficznego klimatu w Oxfordzie w latach dwudziestych XX wieku na „Nową Szkołę” Lewisa), bądź zagadnienia, które wymagają reewaluacji. Jego przekonujący argument za zmianą daty nawrócenia Lewisa z pewnością ożywi rozmowy o Zaskoczonym radością oraz o wiarygodności Lewisa jako autobiografa. To wskazanie obszarów pod przyszłe badania jest trzecim silnym punktem całego zbioru.

Intelektualny świat C.S. Lewisa będzie cenny dla każdego czytelnika, który szuka głębszego zrozumienia Lewisowskich kontekstów, a w szczególności jego miejsca wśród nurtów myśli dziewiętnasto- i dwudziestowiecznej. Eseje ukazują również wszechobecny wpływ mitycznej koncepcji chrześcijaństwa Lewisa na całą jego twórczość i dorobek. Wreszcie, głoszona przez McGratha potrzeba prowadzenia dalszych badań okaże się pomocnym drogowskazem dla badaczy tekstów Lewisa. Zbiór ukazuje ważą perspektywę w 50 rocznicę śmierci Lewisa, stawiając przed czytelnikami wyzwanie ponownego zwrócenia uwagi na głębię oraz złożoność jego twórczości, jak i życia.