Czytanie o życiu Clive’a Staplesa Lewisa za każdym razem sprawia przyjemność. Recenzja książki Alistera McGratha C.S. Lewis. Genialny ekscentryk. Prorok mimo woli

W 2024 roku nakładem Fundacji Prodoteo w serii „C.S. Lewis. Rozum i Wiara” ukazała się książka C. S. Lewis. Genialny ekscentryk. Prorok mimo woli Alistera McGratha, północnoirlandzkiego teologa, który przez większość życia mieszkał i pracował w Oxfordzie. A któż lepiej potrafiłby przedstawić Lewisa – Irlandczyka i teologa amatora.

Biografia napisana przez McGratha1Poniższy tekst jest tłumaczeniem za zgodą redakcji recenzji Sharon Jebb Smith, Review of „C. S. Lewis: Eccentric Genius, Reluctant... od samego momentu wydania spotyka się z szerokim uznaniem; to staranne i szczegółowe opracowanie – i niezmiennie za takie uchodzi. Rzeczywiście, biografia jest tak staranna, że sam Lewis zostaje przez McGratha poprawiony w sprawie rzekomych nieścisłości w dacie, którą przypisuje swojemu nawróceniu. Według McGratha daty określające duchowy proces, dzięki któremu Lewis przeszedł z ateizmu na teizm i ostatecznie na chrześcijaństwo, zostały błędnie określone w Zaskoczonym radością (i następnie powtarzane w każdej poważniejszej biografii Lewisa). Tak naprawdę wszystko wydarzyło się pomiędzy marcem-czerwcem 1930 roku a wrześniem 1931 roku. Proces trwał około dwunastu miesięcy, czyli krócej, niż sugerował Lewis. Argumentacja McGratha wydaje się przekonująca i pozostawia mnie (jak i bez wątpienia innych czytelników) w zadumie nad powodem, dla którego Lewis postanowił wprowadzić wszystkich w błąd, a nawet zdawałoby się, że starał się zasugerować o wiele bardziej rozbudowany proces jego przemiany, niż miało to miejsce w rzeczywistości.

Ten przykład jest raczej typowy dla całej książki. McGrath przeprowadził poważną analizę, wykraczającą daleko poza ponowne datowanie przemiany Lewisa, i zasługuje na uznanie za swoje starannie wykonane badania w tej materii. Wrażenie robi jego systematyczna lektura, jak i rozważania na temat materiałów źródłowych. W przeciwieństwie do wcześniejszych biografów, McGrath miał możliwość skorzystania z niedawno wydanych trzech tomów listów, które pozwoliły mu uzyskać znaczący wgląd w prywatne życie Lewisa i dokonać zestawienia ich treści z tym, co było wcześniej dostępne opinii publicznej. McGrath posiada również zalety, które pomagają w pisaniu biografii. Szczególnie umiejętnie z niespotykanie wysoką precyzją i jasnością wyjaśnia różne aspekty życia w Oxfordzie. Dla przykładu, potrafi w pełni wytłumaczyć, na czym polegały kwalifikacje Lewisa uzyskane na poziomie licencjackim, jak również przedstawić politykę Uniwersytetu Oxfordzkiego, która uniemożliwiła Lewisowi zostanie tam profesorem (patrz s. 278).

Pomocne okazują się również jego oparte na szczegółowej analizie osądy na temat bardziej skomplikowanych aspektów życia Lewisa. Na przykład jego analiza natury relacji łączącej Lewisa z panią Moore (według McGratha prawie na pewno byli kochankami) wydaje się trafna. Tak samo trafnie przedstawia relację Lewisa z ojcem. Traktowanie Joy Davidman kieruje się bardziej w stronę negatywną, głównie ze względu na odkryte niedawno sonety napisane przez Davidman, które ujawniają jej ambicje, by uwieść Lewisa „dzięki oszałamiającej mieszance intelektualnego wyrafinowania i fizycznej atrakcyjności” (s. 362). Inne przykłady dobrze uzasadnionych opinii McGratha obejmują relację Lewisa z Tolkienem, próbę ustosunkowania się do trudnej kwestii debaty z Elizabeth Anscombe (chociaż może jego ujęcie tej sprawy jest mniej zdecydowane, niż można było tego oczekiwać).

Na tych wszystkich obszarach trzeba docenić uczciwość McGratha. To nie jest publikacja hagiograficzna. (Wręcz przeciwnie, można by powiedzieć, że McGrath nawet nieznacznie skłania się  ku byciu zbyt krytycznym wobec Lewisa. Można to zrozumieć, biorąc pod uwagę, jak zmieniał się stosunek do Lewisa w Wielkiej Brytanii. McGrath jest jednakże znacznie bardziej wyważony niż surowa krytyka zawarta we wcześniejszym opracowaniu autorstwa A.N. Wilsona). Podstawowym celem McGratha jest ponad wszystko zrozumienie Lewisa, jego idei oraz faktu, jak te idee zostały wyrażone w jego twórczości. Książka ta jest próbą identyfikacji głębszych motywów i problemów, stawia sobie za jeden z celów korektę „rozpowszechnionych przekonań i założeń” (s. 11). W tym procesie McGrath odkrywa wiele aspektów twórczości Lewisa, ale szczególnie skupia się na obszarach, które wymagają większego rozjaśnienia. Dla przykładu, z odpowiednią atencją potraktowane zostaje przejście Lewis od apologetyki w stronę fikcji literackiej. McGrath z należytym uznaniem odnosi się do zdolności Lewisa w obszarze krytyki literackiej – jest to aspekt bardzo często niedoceniany. Dla kontrastu, analiza Lewisa w roli teologa odbywa się jedynie przez odwołanie do jego książek, bez wykraczania poza nie – zapewne dlatego że takie analizy można znaleźć gdzie indziej, zwłaszcza w towarzyszącym tomie McGratha Intelektualny świat C.S.Lewisa2Patrz Alister McGrath, Intelektualny świat C.S. Lewisa, tłum. P. Bylica, seria „C.S. Lewis. Rozum i Wiara”, Fundacja Prodoteo, Warszawa....

Oczywiście i w tej książce występują nieuniknione pominięcia. McGrath do minimum ogranicza rozważania nad wpływem irlandzkiego pochodzenia Lewisa na jego życie umysłowe, poświęcając „łagodnym wzgórzom Down” tylko jeden rozdział. Nie dowiadujemy się zbytnio na temat tego, jaki mógł być wpływ irlandzkiego wychowania na kształtowanie się osobowości Lewisa. Co miał w sobie Lewis z mieszkańca Irlandii Północnej? Według opinii recenzenta (pochodzącego z Irlandii Północnej) miał bardzo wiele. Dla przykładu, fakt braku zainteresowania polityką, problemami społecznymi czy chociażby niechęć w dorosłości do czytania gazet wydają się stanowić reakcję Lewisa na dzieciństwo przesączone gęstą atmosferą polityczną ówczesnej Irlandii. („Boxen” i „Animal-Land” są zaskakująco pełne polityki). McGrath odnosi się do wpływu irlandzkiego krajobrazu na twórczość Lewisa, aczkolwiek szybko zmienia temat, starając się wytłumaczyć, czemu w samej Irlandii nie uznaje się Lewisa za pisarza irlandzkiego – i wciąż brak widoków na zmianę tej sytuacji.

Po drugie, precyzyjne potraktowanie przez McGratha tych bardziej kontrowersyjnych aspektów życia Lewisa przyćmiewa nieco wyrazistość jego osobowości. Osobowość Lewisa, tego niezwykle inteligentnego, wrażliwego, dowcipnego myśliciela, pisarza i nauczyciela jest z zaskakującą lekkością pomijana. Dla przykładu, czytelnik nie uzyska wglądu w znaczące przemiany, jakie dokonały się w osobowości Lewisa, ani też nie dowie się o jego wątpliwościach czy motywacjach. Czytelników zainteresowanych głębszym zapoznaniem się z bogatą (choć nie ekscentryczną) osobowością Lewisa zachęcam do sięgnięcia po inne biografie; może być to biografia napisana przez George’a Sayera, który znał Lewisa osobiście. Trzeba jednak McGrathowi oddać, że wprost przyznaje on, iż książkę napisał, znając Lewisa wyłącznie przez jego twórczość, i być może celowo skupia naszą uwagę na ideach występujących w pracach Lewisa. W końcu mimo wszystkich wydanych dotychczas opracowań biograficznych, wiele idei Lewisa wciąż domaga się dalszych badań.

Z pewnością jest jeszcze sporo do napisania na temat Lewisa i jego twórczości. Dla początkujących tom ten będzie jasnym, efektywnym i wyważonym środkiem zgłębiania obu tych zagadnień. Osoby zaznajomione z Lewisem docenią tę pozycję za sprawność, z jaką potrafi odpowiedzieć na skomplikowane pytania i kontrowersje otaczające jego życie.