Mniej znane oblicze C.S. Lewisa – Lewis jako filozof

Myli się ten, kto twierdzi, że Clive Staples Lewis, który napisał Opowieści z Narnii, był tylko autorem literatury dla dzieci. Lewis, profesor uniwersytetów w Oksfordzie i Cambridge, to wybitny znawca literatury średniowiecznej i renesansowej. Istnieją jednak mocne argumenty za tym, by uznać go za filozofa, i to nie byle jakiego.

Zgodnie z opinią wygłaszaną niekiedy z powodu ignorancji, a może czasem także złośliwie, Lewis był tylko „autorem literatury dla dzieci” i dlatego nie można traktować go poważnie, jeśli chodzi o kwestie filozoficzne lub teologiczne. Przykładowo, jeden z nowych ateistów, Victor J. Stenger następująco komentuje wyznanie Francisa Collinsa, byłego kierownika projektu poznania genomu ludzkiego, przyznającego, że nawrócił się na chrześcijaństwo pod wpływem tekstów Lewisa:

Collins sam […] opowiada, że jego nawrócenie z ateizmu na chrześcijaństwo miało w zasadzie jedno źródło – lekturę C.S. Lewisa. […] zrobiłby lepiej, gdyby wziął się za najnowsze publikacje z kosmologii i psychologii ewolucyjnej oraz sięgnął do innych tekstów teologicznych niż pisanych przez autora literatury dla dzieci. [Lewis] nie jest dziś wysoce poważany ani przez teologów, ani przez filozofów1Victor J. Stenger, The New Atheism: Taking a Stand for Science and Reason, Prometheus, New York 2009, s. 77;....

Lewis jednak wcale nie zajmował się przede wszystkim pisaniem opowiadań dla dzieci, a nawet beletrystyki w ogóle. Był profesorem w Oksfordzie i Cambridge. Jeśli chodzi o karierę akademicką – zajmował się literaturą średniowieczną i renesansową. Istnieją jednak także inne powody, dla których nie powinno się zbywać Lewisa, klasyfikując go jako tylko autora literatury dla dzieci. Powody te sugerują, że należy uznać go również za filozofa. Niektóre z nich są wskazane w książkach wydanych po polsku przez Fundację Prodoteo, jak przykładowo C.S. Lewis kontra nowi ateiści – Petera S. Williamsa, Niebezpieczna idea C.S. Lewisa – Victora Repperta, Intelektualny świat C.S. Lewisa – Alistera McGratha, Przewodnik po twórczości C.S. Lewisa – pod redakcją Roberta MacSwaina i Michaela Warda. Napotkamy tam odwołania do faktów oraz opinie wiążące Lewisa z filozofią i utwierdzające nas w przekonaniu, że warto czytać jego teksty ze względu na aspekty filozoficzne. Szczególną pozycją, która skupia się właśnie na filozoficznym charakterze twórczości Lewisa, jest propozycja wydawnicza Fundacji Prodoteo C.S. Lewis jako filozof. Prawda, Dobro i Piękno pod redakcją Davida Baggetta, Gary’ego R. Habermasa i Jerry’ego L. Wallsa (Warszawa 2024). Odwołując się do wymienionych pozycji, można wskazać niektóre fakty oraz opinie stanowiące dobre argumenty na rzecz twierdzenia, że Lewis może być traktowany nie tylko jako znawca literatury angielskiej i autor literatury dla dzieci, ale również jako filozof. Oto niektóre z nich.

Lewis uczył się filozofii i nauczał filozofii w Oksfordzie

Williams przytacza wypowiedź znawcy Lewisa i jednocześnie filozofa z Oksfordu, Basila Mitchella, który wskazywał na filozoficzne kompetencje autora Opowieści z Narnii, pisząc, że Lewis „[c]zytał wielkich autorów, przez jakiś czas uczył filozofii [prowadził wykłady z filozofii moralnej], był dobrze zaznajomiony z klasykami filozofii […]”2Basil Mitchell, Reflections on C.S. Lewis, w: Rumours of Heaven: Essays in Celebration of C.S. Lewis, eds. A. Walker,.... Jak pisze Jerry Walls w książce C.S, Lewis jako filozof:

W roku 1922, po zdaniu egzaminów z literatury greckiej i łacińskiej, zdał też poważny egzamin z kultury antycznej, czyli ze zbioru przedmiotów, w zakres których wchodziło studiowanie zarówno filozofii, jak i historii starożytnego świata. Rok później zdał kolejny egzamin, tym razem z literatury angielskiej, w której ostatecznie się specjalizował. Nie stanowiło zaskoczenia, że na każdym z tych egzaminów Lewis otrzymał najwyższe możliwe oceny3Jerry L. Walls, Wprowadzenie, w: C.S. Lewis jako filozof. Prawda, Dobro i Piękno, red. David Baggett, Gary R. Habermas....

Należy podkreślić, że pierwsze zatrudnienie, jakie Lewis otrzymał w Oksfordzie, polegało na prowadzeniu zajęć z filozofii. Sam zaś Lewis traktował ostateczne skupienie się na literaturze zamiast na filozofii w sposób ambiwalentny. Jak pisze Walls:

Dopiero gdy Lewis otrzymał stanowisko w Magdalen College, na Uniwersytecie Oksfordzkim, w roku 1925 – było to jego pierwsze stałe zatrudnienie – na trwałe obrał kierunek swojej kariery jako literaturoznawcy. Ale nawet wtedy powodem, dla którego Lewis otrzymał to stanowisko, był fakt, że Magdalen College szukało osoby, która mogłaby uczyć zarówno filozofii, jak i literatury angielskiej, a Lewis przez kilka pierwszych lat prowadził tam niekiedy zajęcia z filozofii dla studentów. Gdy stało się jasne, że skupi się na literaturze angielskiej, stosunek Lewisa do tej sprawy był ambiwalentny; postrzegał ten ruch jako „zejście” z wyżyn refleksji filozoficznej4Walls, Wprowadzenie, s. 21..

Również Alister McGrath wskazuje na pierwszeństwo filozoficznych zainteresowań Lewisa oraz na docenienie w Oksfordzie jego kompetencji filozoficznych już na początku jego kariery:

Jest jednak pewne, że to filozofia była pierwszą miłością Lewisa. Jego kompetencje w tej dziedzinie są niewątpliwe. Gdy Edgar F. Carritt (1876−1964), wykładowca filozofii z University College, udał się w latach 1924−1925 na wykłady do Stanów Zjednoczonych, Lewisowi zaproponowano czasowe stanowisko i prowadzenie zajęć Carritta – który najwyraźniej uważał, że Lewis jest godny zaufania5Alister McGrath, Intelektualny świat C.S. Lewisa, tłum. Piotr Bylica, seria „C.S. Lewis. Rozum i wiara”, Fundacja Prodoteo, Warszawa 2022,....

Lewis brał udział w życiu filozoficznym Oksfordu

Williams wskazuje, że „w połowie lat 20. XX wieku Lewis regularnie uczęszczał na spotkania Uniwersyteckiego Towarzystwa Filozoficznego, gdzie przebywał w doborowym gronie wybitnych filozofów […]”6Williams, C.S. Lewis kontra nowi ateiści, s. 38..

W 1941 roku Lewis został przewodniczącym Oksfordzkiego Klubu Sokratejskiego, który miał być forum dyskusyjnym między chrześcijanami i niechrześcijanami o tym, co ich różni. Williams przytacza wypowiedź Antony’ego Flew, wybitnego filozofa i niegdysiejszej ikony ateizmu, który wspomina swoje uczestnictwo w spotkaniach Klubu: „[w]ielu czołowych ateistów oksfordzkich ścierało się z Lewisem i innymi chrześcijanami”7Antony Flew, R.A. Varghese, Bóg istnieje. Dlaczego najsłynniejszy ateista zmienił swój światopogląd?, tłum. R. Pucek, Fronda, Warszawa 2010, s..... To właśnie na spotkaniu Klubu Sokratejskiego Flew przedstawił słynne wystąpienie pod tytułem Teologia a falsyfikacja. Jak wspomina w wywiadzie również opublikowanym w tomie Lewis jako filozof: „uważałem, że Lewis był w porządku. Oczywiście, zawodowo zajmował się literaturą, a nie filozofią. Ale podczas dyskusji wkład Lewisa był zawsze wartościowy. Był myślicielem najwyższej klasy”8Gary R. Habermas i Antony Flew, Od ateizmu do deizmu. Rozmawiają Antony Flew i Gary R. Habermas, w: C.S.....

Można tu wymienić szereg innych wybitnych postaci, w tym filozofów, biorących udział w dyskusjach Klubu Sokratejskiego, jak: Elizabeth Anscombe, John L. Austin, Alfred J. Ayer, Frederick Ch. Copleston, Ian M. Crombie, Alfred C. Ewing, Austin Farrer, John B.S. Haldane, Richard M. Hare, Cyril E.M. Joad, Hywel D. Lewis, Gabriel Marcel, Eric L. Mascall, Basil Mitchell, Iris Murdoch, Michael Polanyi, Henry H. Price, Gilbert Ryle, Dorothy L. Sayers, Bernard Williams i John Wisdom9Patrz Williams, C.S. Lewis kontra nowi ateiści, s. 43.. Walls zwraca uwagę, że Lewis ścierał się w dyskusji z tymi myślicielami i świetnie sobie radził, spierając się z zawodowymi filozofami:

[…] szczególnie istotny jest fakt, że wielu mówców występujących na spotkaniach Klubu było prominentnymi filozofami, włącznie z uznanymi ateistami. Od Lewisa jako przewodniczącego oczekiwano zazwyczaj sformułowania odpowiedzi na wystąpienie głównego mówcy, i to właśnie ze względu na tę rolę zyskał opinię groźnego przeciwnika. Fakt, że potrafił oko w oko zmierzyć się z czołowymi filozofami w publicznej debacie, jest kolejnym ważnym wskaźnikiem jego wrodzonego talentu filozoficznego, jak i jego kompetencji. Wiele osób przychodziło na spotkania Klubu z przekonaniem, że Lewis okaże się zwycięzcą i chcieli zobaczyć go w akcji10Walls, Wprowadzenie, s. 22..

Filozofowie zauważają i doceniają filozoficzne aspekty jego pracy

Okazuje się, że także dziś zawodowi filozofowie dostrzegają wartość twórczości Lewisa w jej filozoficznym aspekcie. Uznany amerykański filozof Thomas V. Morris stwierdza w Przedmowie do książki Lewis jako filozof, że to lektura tekstów Lewisa inspiruje wiele osób, by zawodowo zająć się filozofią, tak jak zainspirowała jego samego:

Jasność wypowiedzi ma swoją moc. Jest to jeden z powodów, dla którego przez okres trwający ponad pół wieku niezwykle popularne książki i eseje Clive’a Staplesa Lewisa owocują pojawianiem się wciąż niemalejącej liczby chrześcijańskich filozofów i ludzi intelektu. Połączenie uderzającej jasności jego myśli i wyrazistości sposobu, w jaki tę myśl wyrażał, stymulowało i wciąż stymuluje pokolenia jego czytelników do tego, by choćby w pewnym stopniu rozwinąć w sobie takie zdolności intelektualne i aby choć w niewielkim zakresie wywrzeć taki pozytywny wpływ, jaki na życie wielu ludzi miał Lewis. Sam zostałem filozofem częściowo pod wpływem Lewisa. Był żywym wzorem oraz silnym bodźcem, który sprawił, że uczyniłem pierwsze kroki ku wielkiej przygodzie, najpierw idąc ścieżką filozofii akademickiej, a później wkraczając do szerszego obszaru kultury jako filozof11Thomas V. Morris, Przedmowa, w: Lewis jako filozof, s. 12 [12–13]. Patrz też Williams, C.S. Lewis kontra nowi ateiści,....

Również ceniony na świecie filozof analityczny Peter van Inwagen, wspominając czasy studenckie, gdy był ateistą – ostatecznie, częściowo pod wpływem tekstów Lewisa nawrócił się na chrześcijaństwo – wskazuje na wpływ, jaki wywarł na nimi oksfordzki myśliciel:

Zacząłem czytać apologetyczne pisma Lewisa […]. Uznawałem go za mistrza prozy zaangażowanej, i sądziłem – słusznie – że będę mógł się od niego wiele nauczyć, jeśli chodzi o sztukę przedstawiania argumentacji […]. Jak wielu innych, właśnie czytając Lewisa, po raz pierwszy odkryłem, czym jest chrześcijaństwo. […] Zrozumiałem, że chrześcijaństwo to poważna sprawa i że intelektualnie jest na bardzo wysokim poziomie. (Myślałem tak oczywiście w technicznych terminach twierdzeń, rozróżnień i argumentów)12Peter van Inwagen, Quam Dilecta (how lovely), http://mathwise. net/?p=184 [dostęp 20 VI 2020]). Patrz też: P. Bylica, Peter van....

Już jako uznany filozof Inwagen opublikował krytyczny artykuł na temat sformułowanego przez Lewisa w książce Cuda argumentu z rozumu przeciwko naturalizmowi13Patrz Peter van Inwagen, C.S. Lewis’ Argument against Naturalism, „The Chronicle of the Oxford University C.S. Lewis Society” 2010,.... Choć stara się wykazać, że jest to argument nieprzekonujący, to jednak uznaje go za poważny argument filozoficzny. Przypomina przy tym, że pierwszą jego krytykę przedstawiła wybitna brytyjska filozof Elizabeth Anscombe w czasie słynnego wystąpienia na forum Oksfordzkiego Klubu Sokratejskiego w 1948 roku. Istnieje zresztą spora literatura dotycząca tego oraz argumentów Lewisa przeciwko naturalizmowi filozoficznemu (por. m.in. publikacje Fundacji Prodoteo w serii „C.S. Lewis. Rozum i wiara”). Opinie o tym, czy argumenty te mają moc rozstrzygającą, są podzielone. Jednak filozofowie, którzy je analizują, zajmują się nimi, ponieważ uznają je za ważne, nawet jeśli się z nimi nie zgadzają. Williams przytacza opinię Adama Barkmana, autora monumentalnego dzieła poświęconego filozoficznym aspektom prac Lewisa, w której stwierdza on: „dostrzegając pewne braki w precyzji u Lewisa jako filozofa […], bez wahania uznałbym Lewisa za filozofa godnego uwagi i wartego studiowania”14Adam Barkman, C.S. Lewis and Philosophy as a Way of Life: A Comprehensive Historical Examination of His Philosophical Thoughts,....

W książce Williamsa C.S. Lewis kontra nowi ateiści znajdujemy cały szereg innych opinii zawodowych filozofów, także niechrześcijańskich, doceniających filozoficzny wkład Lewisa. Dowiadujemy się, że takie prace Lewisa, jak Koniec człowieczeństwa i Chrześcijaństwo po prostu, zalicza się do najważniejszych światowych publikacji XX wieku, a Cuda Lewisa uznawane są za filozoficzną klasykę. Przytoczmy dłuższy fragment:

Nie tylko intelektualiści będący chrześcijanami traktują Lewisa poważnie. Brytyjska filozof moralna Mary Midgley (która poznała Lewisa podczas studiów w Oksfordzie na przełomie lat 30. i 40. XX wieku) stwierdza: „Bardzo lubię Lewisa […]. Lewis nie jest przestarzały. Jak dobre wino, z wiekiem staje się coraz lepszy […]. Uważam, że ciągle jest ważny i potrzebny”. W roku 1997  Midgley stwierdziła, że „bardzo [jej] się podoba książka Koniec człowieczeństwa”, wychwalała wykłady Lewisa z cyklu Riddell Lectures z roku 1943, atakujące subiektywizm, jako „pierwszorzędne – żałuję, że wcześniej o tym nie wiedziałam […]. Nie sądziłam, że istnieje taka jasna i wyważona odpowiedź na obecne błędy, jakie subiektywizm rzeczywiście popełnia”. Opisując swoją drogę do nawrócenia na chrześcijaństwo, oksfordzki filozof C.E.M. Joad zauważył: „Jest taka książka C.S. Lewisa, Koniec człowieczeństwa, która odegrała niemałą rolę w doprowadzeniu do zmiany w moich poglądach i w dojściu do nowej wizji, jaka się z tym wiązała […]”. W plebiscycie zorganizowanym przez „National Review” Koniec człowieczeństwa został wybrany siódmą najważniejszą książką niebeletrystyczną ubiegłego wieku (na pozycji dwudziestej szóstej znalazło się też Chrześcijaństwo po prostu Lewisa). Terry L. Miethe zauważa, że książka, którą George Sayer określił „najbardziej filozoficzną i najdokładniej opracowaną” publikacją Lewisa, czyli Cuda, „należy dziś do klasyki i wciąż jest uznawana, także przez niektórych filozofów agnostycznych, za jedną z najlepszych publikacji poświęconych temu tematowi”. Jerry L. Walls zauważa, że „popularne prace Lewisa były wykorzystywane przez filozofów akademickich szukających chrześcijańskich partnerów do konwersacji. Dla przykładu w stanowiącym punkt zwrotny tomie New Essays in Philosophical Theology, wydanym w roku 1955, Antony Flew obiera za jeden ze swoich celów właśnie Lewisa”15Williams, C.S. Lewis kontra nowi ateiści, s. 41–42..

Do tego wszystkiego można dodać, że niewątpliwie wybitny i uznany filozof Alvin Plantinga przyznaje, iż istnieje podobieństwo między jego słynnym ewolucyjnym argumentem przeciwko naturalizmowi, który przedstawił w pracy Warrant and Proper Function16Patrz Alvin Plantinga, Warrant and Proper Function, Oxford University Press, New York 1993, s. 237. Patrz też Victor Reppert,... oraz w innych tekstach17Patrz przykładowo Alvin Plantinga, Ewolucyjny argument przeciwko naturalizmowi, tłum. Marcin Iwanicki, „Roczniki Filozoficzne” 2004, T. LII, nr 1, s. 399–413;..., a argumentem Lewisa z rozumu.

Tytułem podsumowania

Lewis zajmował się zagadnieniami filozoficznymi, a jego argumentacja jest wciąż omawiana i dyskutowana przez zawodowych filozofów. Kompetencje filozoficzne Lewis zdobył podczas swoich studiów w Oksfordzie. Tam nie tylko uczył się filozofii, ale również jej nauczał. Po nawróceniu napisał szereg prac filozoficznych. Zajmował się w nich tym, czym zajmują się filozofowie: analizował filozoficzne problemy, prezentował i krytykował argumenty na ich rzecz. Dziś prace te są wciąż komentowane, omawiane i dyskutowane przez zawodowych filozofów. Niektóre z nich zalicza się do najważniejszych osiągnięć intelektualnych XX wieku.