C.S. Lewis o ateizmie*

Clive S. Lewis znał się na ateizmie, bo sam był kiedyś ateistą. Wielu ateistów znał osobiście, z wieloma dyskutował już po swoim nawróceniu. Powody, dla których w młodości sam został ateistą, są podobne do tych, które na rzecz ateizmu przytaczają współcześni niewierzący. W swoim artykule Joel D. Heck opisuje stosunek Lewisa do ateizmu i ateistów oraz jego odpowiedzi na ateistyczną krytykę teizmu chrześcijańskiego.

„Chciałbym wierzyć, że wielu ateistom i agnostykom zależy na tym samym co mnie„”

Clive S. Lewis, Gnijące lilie1Clive S. Lewis, Gnijące lilie, w: tegoż, Ostatnia noc świata, tłum. Magda Sobolewska, Wydawnictwo Esprit, Kraków 2014, s. 61... 

Clive S. Lewis napisał, że ateizm jest tak stary jak grecki filozof Epikur (341–270 przed Chr.)2Patrz Clive S. Lewis, The Collected Letters of C. S. Lewis, vols. 3, ed. Walter Hooper, Vol. 2, HarperCollins,.... Lewis miał wiele do powiedzenia na temat ateizmu i ateistów, poruszył ten temat w trzydziestu esejach i książkach przynajmniej siedemdziesiąt osiem razy. Był ateistą i rozumiał chrześcijaństwo – jak sam stwierdzał – z zewnątrz. W pierwszych trzydziestu latach XX wieku miał wiele takich samych przekonań co inni ateiści i w znacznej mierze przyjmował je z takich samych powodów, którymi kierują się ludzi w dzisiejszych czasach. Chociaż sam nie wyprowadził żadnego uporządkowanego opisu, definicji czy oficjalnego stanowiska opisującego ateizm, wiele można wywnioskować z jego twórczości. Być może najważniejszy jest fakt, że Lewis znał wielu ateistów, ale powstrzymywał się od generalizowania i wrzucania wszystkich do jednego worka. Wiedział, jak bardzo różnili się oni między sobą, i zdawał sobie sprawę z tego, że ludzie stają się ateistami z bardzo wielu różnych powodów.

Spotkania Lewisa z ateistami

Ateistą, z którym Lewis znał się najlepiej, był mieszkający w Great Bookham w hrabstwie Surrey jego nauczyciel William T. Kirkpatrick, od którego pobierał nauki w latach 1914–1917. Kirkpatrick uczył go, jak myśleć w sposób ściśle racjonalny, ale ten fakt nie miał wpływu na przyjęcie ateizmu przez Lewisa3Patrz Clive S. Lewis, Ziarna paproci i słonie, w: tegoż, Ziarna paproci i słonie, tłum. Zofia Sroczyńska, Instytut Wydawniczy.... Lewis był ateistą już przed przyjazdem do Great Bookham, jednakże obcowanie z nauczycielem wzmacniało jego niewiarę. Racjonalistyczny ateizm Kirkpatricka cechowały „antropologia i pesymizm”4Clive S. Lewis, Zaskoczony radością. Moje wczesne lata, tłum. Magda Sobolewska, Wydawnictwo Esprit, Kraków 2010, s. 204. takiego samego rodzaju jak w przypadku ateizmu Lewisa. Nie znaczyło to jedynie, że podejście Kirkpatricka do ludzkiej natury posiadało zabarwienie pesymistyczne (aczkolwiek Lewis nie wyjaśnił, na czym polegało to pesymistyczne podejście), ale również że nie dostrzegał dowodów na to, iż ludzkość została stworzona na obraz i podobieństwo Boga. Kirkpatrick był przekonany, że książka Jamesa Frazera Złota gałąź – słynne antropologiczne studium z zakresu religioznawstwa porównawczego opublikowane w 1890 roku – adekwatnie wyjaśniała pochodzenie religii przez odwołanie do starożytnych mitologii5C.S. Lewis, Zaskoczony radością, s. 204.. Lewis miał podobne zdanie.

W pierwszych latach studiów wpływ na poglądy Lewisa miał dr Frederick Macran – irlandzki duchowny anglikański6Patrz C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 1, s. 547., którego brak wiary w osobowego Boga dziwnie łączył się z pragnieniem nieśmiertelności. Macran zachęcił Lewisa do unikania czegokolwiek, łącznie z Bogiem, co mogłoby motywować go do osiągnięcia nieśmiertelności, jakby nieśmiertelność miała być jakąś formą nagrody, a nie czymś, do czego trzeba dążyć tylko i wyłącznie dla niej samej. Na dodatek ateistami byli znajomi studenci, z którymi Lewis często spędzał czas, A.K. Hamilton Jenkin7Patrz C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 2, s. 241., R.M.S. Pasley i George Arnold Rink8Wpis do 1 lutego 1923. Patrz Clive S. Lewis, All My Road Before Me: The Diary of C. S..... A nawet jego brat Warren przez jakiś czas określał siebie mianem ateisty9Wpis do 13 maja 1931, Warren Hamilton Lewis, Brothers & Friends: The Diaries of Major Warren Hamilton Lewis, eds.....

Ateistyczne przekonania Lewisa wynikały z jego bezpośrednich kontaktów ze wspomnianymi osobami, ale opierały się też na znajomości wielu innych ludzi, zarówno żyjących niegdyś, jak i w czasach jemu współczesnych, z którymi się znał osobiście, z którymi korespondował, o których czytał lub których wspominał w swoich pismach. Do grona tego należą Lukrecjusz, angielski powieściopisarz Arnold Bennett10Patrz C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 2, s. 240., angielski krytyk literacki I.A. Richards11Clive S. Lewis, Chrześcijaństwo i kultura, w: tegoż, Rozważania o chrześcijaństwie, tłum. Zbigniew Kościuk, Oficyna Wydawnicza LOGOS, Warszawa 2002,..., jego były student Alan Richard Griffiths, biolog J.B.S. Haldane12Haldane wypowiedział się na temat ateizmu w Oksfordzkim Klubie Sokratycznym 15 listopada 1948. Roger Lancelyn Green, Walter Hooper, C...., filozofowie C.E.M. Joad i Antony Flew, poetka i pisarka Kathleen Nott, poeta i eseista Matthew Arnold13Patrz Devin Brown, A Life Observed: A Spiritual Biography of C. S. Lewis, Grand Rapids, Eerdmans, Michigan 2013, s...., pisarz Thomas Hardy, poeta A.E. Housman14Clive S. Lewis, Problem cierpienia, tłum. Andrzej Wojtasik, Wydawnictwo Esprit, Kraków 2010, s. 117., artysta Wayland Young15Patrz Chronologically Lewis, 23 lutego 1952, http://www.joelheck.com/ chronologically-lewis.php. Patrz również: C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 3, s. 167–168., kilku z jego znajomych z Magdalen College16Patrz C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 2, s. 495; Vol. 3, s. 521., prawdopodobnie łącznie z filozofem T.D. Weldonem i historykiem A.J.P. Taylorem17Patrz Kathleen Burk, Troublemaker: The Life and History of A. J. P. Taylor, Yale University Press, New Haven 2000., student z Oksfordu Edwards18Patrz Chronologically Lewis, 19 maja 1917, http://www.joelheck.com/chronologically-lewis.php. Imię Edwardsa nie jest znane., jak i wielu innych ludzi z Oksfordu i nie tylko19Patrz Clive S. Lewis, Sprawozdanie bieżące, w: tegoż, Aktualne sprawy, tłum. Dariusz Bakalarz, Oficyna Wydawnicza LOGOS, Warszawa 2012, s..... Korespondował i spotykał się z byłymi ateistami, między innymi z Margaret Gray, której polecał różne pozycje literackie20Napisał do niej 9 maja 1961. Patrz C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 3, s. 1264.. Spotykał się również i korespondował z innymi ateistami, chociażby z pisarzem science fiction Arthurem C. Clarkiem, który w korespondencji krytykował powieść science fiction Lewisa pt. Perelandra21Patrz szczególnie C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 2, s. 593–594, list napisany przez Lewisa 7 grudnia 1943, w odpowiedzi.... Lewis nawet poślubił byłą ateistkę, Joy Davidman. Kontakty z tak wieloma ateistami nie skłoniły go do sformułowania znaczącej liczby założeń odnośnie do ich przekonań, poza kilkoma fundamentalnymi twierdzeniami, które zostaną przedstawione poniżej.

Wnioski o ateizmie

Najbardziej fundamentalny wniosek wypływający z ateizmu wyrażony jest przez samo słowo „ateizm”: Bóg nie istnieje22Wielu uczonych rozróżnia pomiędzy ateizmem pozytywnym (potwierdzającym nieistnienie Boga) a negatywnym (brakiem potwierdzenia istnienia Boga). Przed nawróceniem Lewis był.... Lewis pisał, że według ateistów większość ludzkości myli się i zawsze była w błędzie co do istnienia Boga23Clive S. Lewis, Chrześcijaństwo po prostu, tłum. Piotr Szymczak, Media Rodzina, Poznań 2002, s. 46.. Znaczna część ludzi – ponad 80 procent24Pew Research Center’s Forum on Religion & Public Life, http://www. pewforum.org/. Patrz również: 84 Percent of the World Population... – wierzy w jakiegoś Boga. Może on być chrześcijański, judaistyczny, hinduistyczny, islamski lub jakiejś mniej popularnej religii. Ateista musi jednak uważać, że znaczna większość ludzi się myli.

Lewis jako ateista był również gotowy na przyjęcie takiego wniosku, lecz gdy został chrześcijaninem, dostrzegł, że powszechność religii w historii ludzkości sama w sobie jest świadectwem na rzecz istnienia Boga. „Jako ateista musiałem kiedyś samego siebie przekonywać do zdania, że ludzkość w większości i od zawsze myliła się w najważniejszej dla siebie kwestii – odkąd zostałem chrześcijaninem, mogłem zmienić podejście na bardziej liberalne”25C.S. Lewis, Chrześcijaństwo po prostu, s. 46.. Jako chrześcijanin Lewis mógł przyjąć teizm występujący w większości religii. Ponadto uniwersalne prawo moralne, o istnieniu którego przekonywał w Końcu człowieczeństwa, było w historii świata wspólne dla większości religii oraz cywilizacji, co stanowiło kolejny dowód tego, że większość ludzi ma intuicyjny wgląd w to, co Boskie. Lewis nie uważał, że podstawowe założenia wszystkich religii były całkowicie błędne.

Według Lewisa ateiści są zdania, że potrafią przejrzeć szalbierstwo religijnych i mitologicznych obrazów świata. Są przekonani, że widzą życie takim, jakie ono jest naprawdę, ponieważ przyjmują naukowe rozumienie świata26C.S. Lewis, Zaskoczony radością, s. 296–297.. W ujęciu naukowym nie ma nic złego, jeśli skupia się na rzeczywistości materialnej, lecz ponieważ nauka bada tylko ten rodzaj rzeczywistości, to nie jest w stanie dostarczyć nam informacji na temat istnienia czegokolwiek poza materią. Wielu ateistów ujmuje egzystencję ludzi, jak i zwierząt jako jedynie rezultat procesów biologicznych27C.S. Lewis, Problem cierpienia, s. 171.. Innymi słowy, ludzie są wytworem nieukierunkowanego doboru naturalnego, przypadkowych procesów działających w niezmiernie długim odcinku czasu. Reprezentujemy jedynie bardziej rozwinięty wytwór ewolucji, który nie ma większej wartości niż jakakolwiek inna forma życia.

Chociaż droga, którą obrali ateiści, może wydawać się mroczna i przygnębiająca, zdarza się, że co bardziej wrażliwa jednostka znajduje radość „w estetycznych pułapkach chrześcijaństwa” w sposób, jaki nie jest dostępny dla chrześcijan28Clive S. Lewis, Czy teologia jest poezją?, w: tegoż, Brzemię chwały, tłum. Dariusz Bakalarz, Oficyna Wydawnicza LOGOS, Warszawa 2012,.... Lewis zauważył coś takiego u Lukrecjusza (ok. 99 – ok. 55 przed Chr.), rzymskiego poety i filozofa, który był w stanie lepiej niż wielu współczesnych mu wyznawców religii pogańskich dostrzec piękno bogów, a w szczególności cechy, takie jak wieczność, pokój i ich przynależność do innego świata29Patrz Clive S. Lewis, Alegoria miłości. Studium tradycji średniowiecza, tłum. Magda Sobolewska, Wydawnictwo Esprit, Kraków 2017, s. 122.. Podobnie, bez żadnego przywiązania do chrześcijaństwa, żyjący w XIX wieku Matthew Arnold podziwiał piękno gotyckich katedr i średniowiecznej sztuki, odrzucając zarazem możliwość istnienia Boga.

Kolejny wniosek Lewisa na temat ateistów dotyczy odrzucenia przez nich Pisma Świętego oraz zaprzeczenia historyczności czy znaczenia upadku Adama i Ewy. Lewis argumentował, że w pewnej mierze sceptycyzm ateistów wynika z tego, że nie dostrzegają oni realności zła w sposób pełny, co jest prawdą w przypadku niemal każdej osoby30W Truciźnie subiektywizmu Lewis pisał tak nie tylko o ateistach, ale o wszystkich, zarówno o chrześcijanach, jak i osobach.... Zgadzamy się, że zło istnieje, że mamy z nim do czynienia w osobach, kulturach, społeczeństwach i systemach, ale nie ma go w nas samych. Dopiero gdy Lewis spojrzał w głąb siebie i ujrzał „prawdziwy zwierzyniec pożądliwości”31C.S. Lewis, Zaskoczony radością, s. 327., pojął wtedy prawdziwość zła nie tylko w innych, ale i w sobie. Dostrzegł własną nikczemność, i wydawało się, że nie jest w stanie nic z nią zrobić32Patrz C.S. Lewis, Trucizna subiektywizmu, s. 96.. Jedną z konsekwencji niedocenienia bądź odrzucenia doktryny o upadku staje się przecenianie edukacji. Czasami ateiści uważają, że skoro obiektywne zło albo nie istnieje, albo objawia się w minimalnym stopniu, to ludzkość może dzięki edukacji zostać „naprawiona”33Lewis wyraził się dokładnie w taki sposób: „Trafiłem na silne przekonanie, że cokolwiek było nie tak z człowiekiem, w....

W swoim eseju Religia i rakiety Lewis poruszał również temat dwóch naukowych koncepcji: pierwsza uważa życie za jedynie ziemski fenomen, który nie występuje nigdzie indziej, a druga, wysunięta przez astronoma z Cambridge, Freda Hoyle’a, głosi coś całkiem przeciwnego, że życie prawdopodobnie rozwija się w wielu miejscach we Wszechświecie. Lewis pisał, że oba stanowiska wykorzystuje się, by ukazać absurdalność chrześcijańskiego przekonania, iż Bóg jest stwórcą Wszechświata i że Bóg stał się człowiekiem, wcielając się w postać Chrystusa. Pierwsze stanowisko traktuje życie jako jednorazowy przypadek, a drugie głosi, że prawdopodobnie życie istnieje w innych miejscach Wszechświata. W atakach przeciw chrześcijaństwu wykorzystywane są argumenty z obu przeciwstawnych sobie stanowisk. Lewis stwierdził, że „ci, którzy nie odnajdują [Boga] na Ziemi, przypuszczalnie nie odnajdą Go również w kosmosie”34Clive S. Lewis, Widzące oko, w: tegoż, Rozważania o chrześcijaństwie, s. 194 [190–199]..

Kolejny przyjmowany przez Lewisa wniosek mówi o tym, że niektórzy ateiści, uważają, iż prawdziwość chrześcijaństwa, i w konsekwencji teizmu, podważa ogrom Wszechświata, w porównaniu z maleńkością Ziemi35Patrz Clive S. Lewis, Cuda. Rozważania wstępne, tłum. Krzysztof Puławski, Media Rodzina, Poznań 2010, s. 81–82.. Według niektórych ateistów w porównaniu z Wszechświatem jako całością gwiazdy i planety poruszające się w przestrzeni są tak małe, że trudno uwierzyć w to, iż ludzkie życie na Ziemi jest czymś więcej niż jedynie efektem ubocznym36W Problemie cierpienia Lewis stwierdził: „Ciała niebieskie poruszające się w tej przestrzeni są tak nieliczne i drobne w porównaniu.... Dla Lewisa jednak rozmiar naszej planety w porównaniu z wielkością Wszechświata nie był żadnym dowodem przeciw istnieniu Boga. Choć Lewis nie wyjaśnił, dlaczego ogrom Wszechświata nie ma żadnego związku z istnieniem Boga37W sprawie upodobania Lewisa w średniowiecznym ujęciu rozmiaru i porządku Wszechświata, średniowiecznej kosmologii, która wychwalała Boga, patrz Clive S...., uważał, że Ziemia na dole oraz niebo u góry są częścią świata materialnego i należą do porządku naturalnego, natomiast istnienie Boga przynależy do porządku nadprzyrodzonego, który jest „supranaturalny” bądź „ponadnaturalny”. Ziemia i niebiosa to rzeczywistość fizyczna, a Bóg – duchowa38Patrz dla przykładu C.S. Lewis, Chrześcijaństwo po prostu, s. 30–31..

Lewis również pokrótce wspomniał o ateistycznym podejściu do zwierząt. Uważał, że ateiści traktują współistnienie ludzi i zwierząt jako fakt czysto biologiczny. Dlatego zdaniem niektórych ateistów udomawianie zwierząt przez człowieka stanowi arbitralną ingerencję przedstawicieli jednego gatunku w funkcjonowanie osobników innego gatunku – zwierzę w stanie naturalnym to dzikie zwierzę, podczas gdy udomowione pozostaje czymś nienaturalnym. Chrześcijanie jednak uważają, że Bóg dał ludziom władzę nad zwierzętami i każda interakcja z nimi jest albo właściwym wykorzystaniem tej władzy, albo może stać się nadużyciem władzy danej nam przez Boga39Patrz C.S. Lewis, Problem cierpienia, s. 171..

Przyczyny ateizmu Lewisa

Bezpośredni powód napisania autobiografii Zaskoczony radością Lewis zaprezentował w przedmowie, w której przyznał, że otrzymywał prośby o opisanie swojej drogi od ateizmu do chrześcijaństwa. W konsekwencji jego autobiografia dostarcza nam sporej dawki informacji na temat powodów, dla których pozostawał ateistą, jak również dlaczego ostatecznie ateizm porzucił.

Powody, dla których Lewis przyjął ateizmem, są nam dobrze znane. Część uzasadnienia ateizmu stanowiły argumenty odwołujące się do mierności świata oraz „argument z braku projektu”40Są to słowa samego Lewisa. Patrz C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 2, s. 747.. W zachowaniu natury jest mnóstwo zła41Patrz C.S. Lewis, Cuda, s. 189–190., i jeśli Bóg stworzył naturę, to albo tenże Bóg jest złym demonem, albo jest kiepskim projektantem. Możliwe, że Bóg nie jest dobry albo że nie jest wszechmogący lub po prostu nie istnieje. Później Lewis argumentował, że wybiórczość i niedemokratyczność natury przejawiające się na przykład w – jak się wydaje – przypadkowych katastrofach pogodowych nie jest ani dobra, ani zła42Patrz C.S. Lewis, Cuda, s. 190.. Uznał, że ból i śmierć stały się częścią natury jako konsekwencje historycznego upadku Adama i Ewy, a nie błędu popełnionego przez Boga. W związku z okrucieństwem dającym się zaobserwować w naturze argument z inteligentnego projektu stanowi słabą podstawę dla teizmu43Data tego listu to 20 grudnia 1946. Patrz C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 2, s. 747.. Gdyby obecne odkrycia w dziedzinie mikrobiologii dotyczące ogromnej złożoności wewnętrznych mechanizmów komórki były dostępne dla Lewisa, mógłby on uznać, że argument z projektu jest znacznie silniejszy. Lewis wskazywał również, że wyjaśnianie pewnych zachowań przez odwołanie do instynktu, przykładowo w świecie owadów, bierze się z odrzucenia idei celowości zawartej w tych zachowaniach44Clive S. Lewis, O etyce, w: tegoż, Rozważania o chrześcijaństwie, s. 64–65 [57–72]. i tym samym z odmowy uznania istnienia Stwórcy.

Lewis miał problem z zaakceptowaniem faktu, że próżność jest wrodzoną cechą ludzką, że organizmy żywe zjadają inne żywe organizmy, a piękno i szczęście powstały tylko po to, aby zostać zniszczone. Co więcej, Lewis stwierdził, że „rozumowi zawdzięczamy setki pomysłowych wynalazków, dzięki którym człowiek potrafi zadawać znacznie więcej bólu innym ludziom oraz stworzeniom bezrozumnym”45C.S. Lewis, Problem cierpienia, s. 10.. Pisał on również o pesymizmie jako jednym z powodów swego ateizmu46Patrz C.S. Lewis, Zaskoczony radością, s. 94. Patrz również C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 2, s. 747., bez wątpienia pesymizm ten był spowodowany śmiercią, cierpieniem i bólem, którego musiał doświadczyć, a w szczególności śmiercią matki. Gdzie indziej wskazał, że utrata matki, złe doświadczenia w szkole, wspomnienia z I wojny światowej i jego doświadczenie tej wojny spowodowały, że miał pesymistyczne spojrzenie na życie i stanowiły przyczynę jego ateizmu oraz potwierdzenie słuszności tego poglądu47Patrz List do Alana „Bede” Griffithsa z 20 grudnia 1946. C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 2, s. 747..

Do bardziej wymownych komentarzy, jakie Lewis zawarł w jednym ze swoich listów, należy stwierdzenie, że wielu ateistów pochodzi z pobożnych domów48Patrz C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 3, s. 506.. Lewis optował za szczególnym podejściem do wiary chrześcijańskiej: takim, które przejawiało się w potędze opowieści49Patrz C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 3, s. 506. Patrz szczególnie Clive S. Lewis, Sometimes Fairy Stories May Say.... Odnosił się również do powierzchowności wychowania chrześcijańskiego, z jakim miał do czynienia w domu, oraz do surowego legalizmu chrześcijaństwa w Ulsterze50Na temat legalizmu chrześcijaństwa w Ulsterze patrz Clive S. Lewis, Błądzenie pielgrzyma: alegoryczna obrona chrześcijaństwa, rozumu i romantyzmu, tłum..... Na dodatek twierdził, że stanowisko teologicznego liberalizmu, w szczególności teorie głoszone w ramach wyższej krytyki Nowego Testamentu przez zawodowych badaczy, niekiedy skłania ludzi ku ateizmowi51C.S. Lewis, Ziarna paproci i słonie, s. 100..

Lewis przekonywał, że niektórzy ateiści trzymają się ateizmu, ponieważ chcą, aby był on prawdziwy, tak samo jak niektóre osoby mogą przyjmować chrześcijaństwo, ponieważ chcą, aby było prawdziwe52Patrz Clive S. Lewis, O wytrwałości w wierze, w: tegoż, Ostatnia noc świata, tłum. Magda Sobolewska, Wydawnictwo Esprit, Kraków.... Ale same pragnienia lub życzenia niczego nie dowodzą. Freud uważał, że osoby religijne wyobrażają sobie postać Ojca Niebieskiego jako dalece lepszą wersję ich ziemskiego ojca. Freud – jak utrzymywał Lewis – odrzucał również istnienie Boga oraz życia pozagrobowego, ponieważ nie chciał po śmierci być osądzony za swoje czyny53Patrz C.S. Lewis, O wytrwałości w wierze, s. 26. Przykład stanowi amerykański filozof Thomas Nagel, który pisał: „Mówię o….... Stanowiska zarówno teistyczne, jak i ateistyczne mogą opierać się na irracjonalnych argumentach.

Sprzeczności ateizmu

 Lewis zauważył, że niektórzy ateiści odrzucają istnienie Boga, jednak wbrew logice złoszczą się na Niego, że nie istnieje54Patrz C.S. Lewis, Zaskoczony radością, s. 170. Patrz również tegoż, Problem cierpienia, s. 117.. Uważał, że nie tak trudno znaleźć ateistów „regularnie zezłoszczonych na Boga za jego nieobecność”55Patrz C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 2, s. 223–224. List ma datę 18 kwietnia 1938. Kilka lat wcześniej Julie.... Głównym powodem tej złości jest trudność, jaką mają w odnalezieniu sensu cierpienia. Tak było w przypadku ateisty Aldousa Huxleya, którego Lewis pochwalił za jego poważną próbę rozwiązania problemu cierpienia56Patrz C.S. Lewis, Problem cierpienia, s. 117. Lewis nie wspomina, o którego Huxleya chodzi, jednak prawdopodobnie miał na myśli.... Inną sprzecznością w „pełnym sprzeczności”57C.S. Lewis, Zaskoczony radością, s. 170. świecie Lewisa był fakt, że niektórzy ateiści regularnie odczuwają obecność Boga. Tak z pewnością było w przypadku jego ostatnich dni jako ateisty. Gdy tylko miał chwilę czasu wolnego, odczuwał „nieprzerwane i nieustępliwe zbliżanie się” Tego, z którym nie chciał się spotkać58C.S. Lewis, Zaskoczony radością, s. 330..

Jak wskazał w swoim tomiku poezji Spirits in Bondage, ateiści bardzo często są ambiwalentni w swojej negacji Boga. Jako chrześcijanin Lewis szczerze wyznał, że czasami wpadał w nastroje, w których jego chrześcijański światopogląd wydawał mu się mało prawdopodobny. Z drugiej strony, gdy był ateistą, miewał nastroje, w których chrześcijaństwo przedstawiało się jako sensowne59Patrz C.S. Lewis, Chrześcijaństwo po prostu, s. 141. Patrz również tegoż, Religia: rzeczywistość czy namiastka, w: tegoż, Rozważania o....

W liście do Alana Griffithsa Lewis stwierdził, że wie, iż Wszechświat jest zły. Ale zastanawiał się, skąd wziął prostą miarę, za pomocą której mógł być w stanie ocenić stopień jego wykrzywienia60Patrz List z 20 grudnia 1946, w: C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 2, s. 74.. Ateiści domagają się sprawiedliwości, czy to dla środowiska, imigrantów, dziecka będącego ofiarą handlu ludźmi, czy zwierzęcia maltretowanego przez właściciela. Skoro występują takie niesprawiedliwości, skąd bierze się idea dobra i zła? Jeśli całe ludzkie doświadczenie jest relatywne (światopogląd wynikający z braku oparcia moralności na Bożym autorytecie), jeśli życie to produkt losowych czy przypadkowych procesów, które same w sobie nie mają żadnego głębszego znaczenia, wtedy nic nie może być rozumiane jako obiektywnie dobre lub złe. Żaden osąd moralny nie jest lepszy od innego. A jednak gdy Lewis był ateistą, uznawał pewne zachowania za obiektywnie złe, ale nie mógł znaleźć żadnej filozoficznej podstawy dla swojego moralnego stanowiska.

Lewis uważał, że uznanie, iż czyjaś idea sprawiedliwości jest sprawą prywatną, a nie opiera się na obiektywnej prawdzie, oznacza traktowanie tej idei jako czysto subiektywnej opinii niemającej większej wartości od opinii innej osoby. Natomiast stwierdzenie, że czyjaś idea sprawiedliwości jest uniwersalna, czyli że wszyscy powinni się z nią zgadzać, wiąże się z odwołaniem do jakiegoś standardu. Ale skoro nie ma kogoś takiego jak Bóg i nie istnieje żaden obiektywny wzorzec dobra i zła, dlaczego kogoś prywatna idea sprawiedliwości miałaby być lepsza lub gorsza od idei kogoś innego? Ale jeśli ta idea obiektywnej sprawiedliwości jest sensowna, wtedy Wszechświat nabiera znaczenia61C.S. Lewis, Chrześcijaństwo po prostu, s. 48–49.. I wtedy dobro i zło zyskują solidne fundamenty. Lewis pisał, że gdyby Wszechświat nie miał żadnego sensu, nigdy nawet nie pomyślelibyśmy o tym, że istnieje coś takiego jak sens62C.S. Lewis, Chrześcijaństwo po prostu, s. 49..

W argumentacji powiązanej z powyższym rozumowaniem, ale dotyczącej wartości rozumu, Lewis wykorzystał w pewnym miejscu słowa ateisty J.B.S Haldane’a, który otwarcie napisał: „Jeśli moje procesy myślowe są w pełni zdeterminowane przez ruchy atomów w moim mózgu, nie mam żadnych powodów, by przypuszczać, że to, w co wierzę, jest prawdą… a zatem nie mam powodów, by zakładać, że mój mózg składa się z atomów”63J.B.S. Haldane, Possible Worlds and Other Essays, Chatto and Windus, London 1927, s. 209, cytowany w C.S. Lewis, Cuda,.... Idea racjonalnego dociekania zakłada, że są prawdy, które można odkryć. Jeśli jednak Wszechświat nie ma znaczenia, to brak w nim prawd do odkrycia, a jedynym, co istnieje, jest nonsens. Zatem idea racjonalnych badań dążących do odkrywania prawdy, że Wszechświat nie ma żadnego sensu, jest sprzeczna sama z sobą.

Odniesienia do ateistów

 I wreszcie ateiści są takimi samymi ludźmi jak chrześcijanie. Lewis pisał „Chciałbym wierzyć, że wielu ateistom i agnostykom zależy na tym samym co mnie”64C.S. Lewis, Gnijące lilie, s. 61.. I bez wątpienia tak jest.

Jednym z miejsc, w których Lewis miał najczęstsze kontakty z ateistami, był Oksfordzki Klub Sokratejski, do którego on oraz wielu młodych studentów Oksfordu zapraszało inteligentnych ateistów, by prezentowali wystąpienia. Byli to chociażby Antony Flew, Archibald Robertson, C.E. M. Joad, i J.B.S. Haldane. Traktowano ich z szacunkiem. Szacunek oznaczał dla Lewisa poważne rozważenie stanowisk, które utrzymywali, i dyskutowanie o nich z otwartym umysłem. Gdy kończyli swe wystąpienia, Lewis poddawał ich poglądy krytyce, wywołując czasami spontaniczną dyskusję. Lewisowi łatwo było zrozumieć stanowisko, które niegdyś przyjmował, a później odrzucił. Traktował jednak swoich światopoglądowych przeciwników z szacunkiem, którego oczekiwał wobec siebie.

Lewis miał szacunek dla tych ateistów, którzy szczerze próbowali zmierzyć się z domniemanymi problemami teizmu i chrześcijaństwa65Patrz Clive S. Lewis, De Futilitate, w: tegoż, Rozważania o chrześcijaństwie, s. 86–87 [73–88].. Gdy pewnego razu zaprosił swojego przyjaciela i jednocześnie ateistę Hamiltona Jenkina, aby dołączył do niego i innych jego przyjaciół na kilkudniową wędrówkę, powiedział mu, że wszyscy obecni uszanują jego życiową postawę66Patrz C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 2, s. 241.. Lewis szanował poglądy Jenkinsa, bo sam przez wiele lat znajdował się w takiej samej sytuacji jak on. Być może z powodu jego  pełnej godności i szacunku postawy dwóch kolegów Lewisa z okresu studiów – Edwards67Patrz: Chronologically Lewis, 19 maja 1917, http://www.joelheck.com/chronologically-lewis.php. i Butler, jak również Alan Richard Griffiths będący jego studentem, ostatecznie nawrócili się i przyjęli chrześcijaństwo, podobnie jak zrobili to także inni68Patrz C.S. Lewis, Collected Letters, Vol. 1, s. 307..

Lewis, znał wielu ateistów, rozumiał, dlaczego przyjmowali ateizm, rozpoznawał ich ambiwalencję i szanował ich filozofię oraz ich szczerze podejmowane próby rozwiązania problemów cierpienia i niesprawiedliwości. Jednakże kategorycznie się z nimi nie zgadzał; argumentował, że ateiści, przyjmując swoje stanowisko zakładali ideę wartości rozumu, która jest niemożliwa do obrony w czysto naturalistycznym świecie. A w ich wątpliwościach dotyczących problemu zła lub chrześcijańskiego nauczania moralnego również zakładają istnienie obiektywnych wartości moralnych. Zdaniem Lewisa ateiści sami podcinali sobie gałęzie, na których siedzieli.

Przełożył z jęz. angielskiego: Wiktor Bylica