„Czy Ty jesteś Tym, który ma przyjść […]?” (Mt 11,3). O znaczeniu i historii Adwentu

Adwent jako jeden z okresów liturgicznych nie był znany pierwszym chrześcijanom. Kiedy zatem pojawił się w Kościele i jakie miał na początku znaczenie? Jak kształtowało się pojmowanie Adwentu? Jakie były etapy jego rozwoju w kontekście liturgii? Zapraszamy do zgłębiania szczegółowych zagadnień historycznych i semantycznych dotyczących okresu poprzedzającego Boże Narodzenie.

Adwent w roku liturgicznym

Adwent to jeden z okresów liturgicznych wynikających z kalendarza liturgicznego. Rytm roku liturgicznego oparty na sprawowaniu zbawczego misterium Jezusa Chrystusa wyraża życie Kościoła. Poszczególne uroczystości, święta, wspomnienia oraz okresy liturgiczne pozwalają wierzącym nie tylko pamiętać o wydarzeniach z historii zbawienia, ale przede wszystkim urzeczywistniać je dzięki mocy Ducha Świętego. Liturgia bowiem to zarówno dzieło Chrystusa, jak i czynność Kościoła1Patrz: Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 2012, nr 1071.. Przez znaki widzialne w liturgii człowiek doznaje uświęcenia, ponieważ każde obchody liturgiczne są czynnością w najwyższym stopniu świętą, dlatego że są dziełem Chrystusa i Kościoła2Patrz: Sobór Watykański II, Konstytucja Sacrosanctum Concilium (Konstytucja o liturgii świętej) (1964), nr 7.. W toku roku liturgicznego zostaje uobecnione dzieło zbawcze Chrystusa związane z wydarzeniami z Jego życia. Dzięki temu wierni nie tylko przypominają sobie kolejne tajemnice odkupienia, ale również otrzymują konkretną łaskę, co wpisuje się w zaangażowanie w osiągnięcie zbawienia.

W kalendarzu liturgicznym (inaczej niż zwyczajowo) tylko dwie największe uroczystości, Wielkanoc i Boże Narodzenie, mają oktawę, czyli przedłużony do ośmiu dni okres ich obchodzenia. Jednocześnie te dwie najważniejsze uroczystości roku liturgicznego są poprzedzone charakterystycznymi okresami przygotowania: uroczystość Bożego Narodzenia jest poprzedzona Adwentem, natomiast uroczystość Zmartwychwstania Pańskiego wraz z Triduum Paschalnym jest poprzedzona Wielkim Postem.

Znaczenie

Adwent, w języku łacińskim adventus (przyjście) związany jest z wydarzeniami określanymi z greckiego: epifaneia (objawienie, manifestacja, ukazanie) i parusia (przyjście, obecność)3Patrz: Bogusław Nadolski, Liturgika, t. II: Liturgia i czas, Poznań 1991, s. 109.. W religii starożytnego Rzymu terminem adventus określano zwyczaj wystawiania na widok publiczny posągów bóstw, co następowało corocznie w określonych miejscach kultu, wyrażając „przybycie” bożków do ludzi i ich bliskość4Patrz: Andrzej Żądło, Liturgia i formy pobożności ludowej w Adwencie w świetle „Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii”, „Ruch.... Praktyka ta była połączona z przekonaniem o uświęcającym działaniu bóstwa, dlatego przeżywano ją bardzo uroczyście5Patrz: Nadolski, Liturgika, s. 109.. Słowa adventus używano również na określenie objęcia władzy przez nowo wybranego cesarza, co uczynił grecki artysta Furius Dionizjus Filokalus (IV w.) w odniesieniu do wstąpienia w 306 roku na tron cesarski Konstantyna (ok. 272–337)6Patrz: Nadolski, Liturgika, s. 109.. Użył dokładnie określenia Adventus Divi, które należy przetłumaczyć jako „przybycie boga/ bóstwa/ świętego”7Patrz: Alojzy Jougan, Słownik kościelny łacińsko-polski, Sandomierz 2013, „adventus”, s. 19; „divus”, s. 207.. Analogicznie nazywano dzień uroczystej wizyty władcy w danym mieście8Patrz: Żądło, Liturgia, s. 247.. Odwiedziny dostojnika cesarskiego niejednokrotnie były upamiętniane na monetach albo płaskorzeźbach. Takie wizerunki również nazywano słowem adventus, podobnie jak sam fakt objęcia władzy czy przybycia do mieszkańców danej miejscowości cesarza, namiestnika prowincji rzymskiej albo biskupa.

Już we wczesnym chrześcijaństwie terminu adventus zaczęto używać na oznaczenie przyjścia Syna Bożego na Ziemię przez fakt inkarnacji, czyli wcielenia. Najwcześniej takie określenie pojawiło się w Nowym Testamencie. Warto jednak podkreślić, że oryginalnym językiem, w którym zapisywano księgi Nowego Testamentu, była greka. Łacińskie słowo adventus pojawiło się dopiero w Wulgacie, czyli łacińskim tłumaczeniu Pisma Świętego dokonanym przez św. Hieronima ze Strydonu (ok. 340–420). Przykładem mogą być słowa z Dziejów Apostolskich:

„Praedicante Ioanne ante faciem adventus eius baptismum paenitentiae omni populo Israel”9Pismo Święte Nowego Testamentu łacińsko-polskie – Vulgate Versionis Clementinae. Biblia w tłumaczeniu ks. Jakuba Wujka, Częstochowa 2020, Dz 13,24..

„Przed Jego przyjściem Jan głosił chrzest nawrócenia całemu ludowi izraelskiemu” (Dz 13,24 ).

Słowo adventus pojawiło się w Biblii również na oznaczenie powtórnego przyjścia Chrystusa w chwale na końcu czasów10Patrz: Nadolski, Liturgika, s. 109.. W takim rozumieniu użyto tego terminu między innymi w Ewangelii według św. Mateusza:

„Sedente autem eo super montem Oliveti, accesserunt ad eum discipuli secreto dicentes: «Dic nobis: Quando haec erunt, et quod signum adventus tui et consummationis saeculi?»”11Pismo Święte Nowego Testamentu łacińsko-polskie, Mt 24,3..

„A gdy siedział na Górze Oliwnej, podeszli do Niego uczniowie i pytali na osobności: «Powiedz nam, kiedy to nastąpi i jaki będzie znak Twego przyjścia i końca świata?»” ( Mt 24,3).

W Nowym Testamencie termin adventus spotykamy ponadto w trzech księgach (1 Tm 6,14; Tt 2,13; Jk 5,7). Z czasem słowem tym chrześcijanie zaczęli określać czas przygotowania do uroczystości Narodzenia Pańskiego. Ma to nierozerwalny związek z wprowadzeniem tej uroczystości do kalendarza liturgicznego.

Z badań wynika, że Boże Narodzenie świętowano, począwszy od IV wieku. Już w 336 roku grecki artysta Filokalus w dokumencie Depositio martyrum, czyli spisie męczenników rzymskich, należącym do ilustrowanego chronografu umieścił notatkę o dacie świętowania Bożego Narodzenia. Możliwe jednak, że tę uroczystość obchodzono trochę wcześniej, w związku z dziękczynieniem za zwycięstwo cesarza Konstantyna nad Maksencjuszem (ok. 280–312) przy moście Mulwijskim w 312 roku. Istnieje też dość prawdopodobna hipoteza, zgodnie z którą wcześniej zrodziła się uroczystość Epifanii, czyli Objawienia Pańskiego12Patrz: Nadolski, Liturgika, s. 92.. W tym wypadku uroczystość Bożego Narodzenia jest wtórna w stosunku do tamtego święta, ale łączy się teologicznie z Epifanią13Patrz: Karol Litawa, Tempus gaudii – tempus tristitiae. Historyczny rozwój dwóch wymiarów Adwentu, „Liturgia Sacra” 1(2021), s. 78.. Według jeszcze innej interpretacji Boże Narodzenie połączyło się w IV wieku z pierwotnym świętem Chrztu Pańskiego obchodzonym na Wschodzie 6 stycznia14Patrz: Nadolski, Liturgika, s. 96.. Z kolei hipoteza propagowana przez François Reckingera (ur. 1934) nakazuje uznać, że chrześcijańskim świętem Bożego Narodzenia zastąpiono rzymskie święto Natale Solis Invicti (Narodzin Słońca Niezwyciężonego) wyznaczone przez cesarza Aureliusza w 275 roku na dzień przesilenia zimowego przypadającego 25 grudnia15Patrz: Nadolski, Liturgika, s. 93.. Niezależnie jednak od ostatecznego rozstrzygnięcia, bezsporny jest fakt, że pierwsze ślady obchodzenia Adwentu przypadają na IV wiek16Patrz: Nadolski, Liturgika, s. 109., czyli w bliskiej odległości czasowej do początków świętowania Bożego Narodzenia. Świadczy to o silnym i nierozerwalnym związku obchodów Narodzenia Pańskiego z czasem przygotowania do niego, zwanym Adwentem.

Historia

Choć w liturgii rzymskiej odnajdujemy ślady pierwszych obchodów Bożego Narodzenia, to nie w niej znajdziemy początki Adwentu. Pierwsze świadectwa o przeżywaniu swoistego czasu przygotowania do uroczystości Narodzenia Pańskiego wiążą się z drugą połową IV wieku oraz z liturgiami galijską, hiszpańską i północnoitalską. Najstarszy ślad obchodzenia Adwentu znajduje się w dziele Liber officiorum, którego autorstwo przypisuje się św. Hilaremu z Poitiers (ok. 315–367). Umieszczono tam wzmiankę o przygotowaniu do obchodów Tajemnicy Wcielenia Chrystusa, która jest uznawana za najstarszy ślad specjalnego okresu przygotowania do uroczystości Narodzenia Pańskiego17Patrz: Nadolski, Liturgika, s. 109..

Z kolei Perpetuus (zm. 490), który był biskupem Tours na terenie Galii, wprowadził dyscyplinę postną w poniedziałki, środy i piątki. O tych samych dniach postnych pisał Grzegorz z Tours (538–594), który nakazywał post od 11 listopada, czyli od wspomnienia św. Marcina z Tours (316–397), do święta Bożego Narodzenia18Patrz: Nadolski, Liturgika, s. 110.. Prawdopodobnie początkowo ten okres postu trwał do uroczystości Objawienia Pańskiego, czyli dnia, w którym udzielano sakramentu chrztu, i trwał 40 dni. Stąd wzięła się szczególna nazwa Adwentu galijskiego: Quadragesima sancti Martini. W Galii Epifania była obchodzona już w 361 roku, kiedy to jeszcze nie upowszechniło się świętowanie Bożego Narodzenia19Patrz: Żądło, Liturgia, s. 247–248.. Istotna zmiana dokonała się w V wieku, kiedy upowszechniło się świętowanie Bożego Narodzenia w dzień 25 grudnia. Wówczas Adwent galijski stał się przygotowaniem nie do Epifanii, ale do Narodzenia Pańskiego. Działalność mnichów iroszkockich przyczyniła się do postawienia na Adwent akcentu w wymiarze eschatycznym, rozumianym jako przygotowanie do ponownego przyjścia Chrystusa. Już w VI wieku galijska liturgia podczas Adwentu była sprawowana jak dziś, w fioletowych szatach z pominięciem hymnu Gloria20Patrz: Nadolski, Liturgika, s. 110..

Na terenach Hiszpanii pierwsze pośrednie wzmianki o Adwencie pojawiły się w postanowieniach synodu w Saragossie z 380 roku, który polecał wiernym zachowanie ascezy od 17 grudnia do uroczystości Epifanii. Miała się ona wyrażać w uczestnictwie w liturgii i rezygnacji z niepotrzebnych czynności21Patrz: Żądło, Liturgia, s. 248.. Warto zauważyć, że obecnie 17 grudnia rozpoczyna się drugi okres Adwentu, związany bezpośrednio z przygotowaniem do Bożego Narodzenia.

Adwent pojawił się najpóźniej w liturgii rzymskiej. Pierwsze źródła są datowane na przełom V i VI wieku. Sakramentarz gelazjański starszy przypisywany papieżowi Gelazjuszowi I (zm. 496) zawiera pięć formularzy niedziel Adwentu, co świadczy o istnieniu tego okresu przygotowania. Jak podkreśla ks. Bogusław Nadolski, „za czasów papieża Leona Wielkiego (ok. 400–461) przygotowanie do Bożego Narodzenia nie było znane”22Nadolski, Liturgika, s. 110.. Można więc sytuować pojawienie się Adwentu w liturgii rzymskiej w drugiej połowie V wieku. Następnie okres ten został skrócony do czterech niedziel, o czym świadczy Sakramentarz gregoriański przypisywany papieżowi św. Grzegorzowi Wielkiemu (ok. 540–604), choć według późniejszych badań powstał najprawdopodobniej za czasów papieża Honoriusza I (zm. 638). Adwent w liturgii rzymskiej VI i VII wieku miał wyłącznie charakter przygotowania do Tajemnicy Wcielenia, bez elementów eschatologicznych. Takie elementy pojawiły się dopiero w XII wieku i zostały przejęte z tradycji galijskiej23Patrz: Nadolski, Liturgika, s. 110–111..

Wnioski

Adwent ma w Kościele wielowiekową historię, ale nie był obecny od samego początku chrześcijaństwa. Zaczął się kształtować w IV wieku, ale jego ewolucja była stopniowa. Zachodziło zjawisko oddziaływania różnych tradycji, dlatego Adwent w liturgii Kościoła ukształtował się pod wpływem nakładania się elementów liturgii galijskiej, hiszpańskiej, północnoitalskiej oraz rzymskiej, nabierając dwojakiego charakteru: przygotowania do Narodzin Mesjasza i oczekiwania na eschatologiczne przyjście Pana na końcu czasów. To dualistyczne rozumienie pokrywa się ze znaczeniem dwóch terminów greckich epifaneia oraz parusia, które zostały przetłumaczone jako łacińskie słowo adventus.