Papież Pius XII – czyny cenniejsze niż słowa

Papież Pius XII – niesprawiedliwie oskarżany o milczenie w obliczu Holocaustu – w rzeczywistości był cichym bohaterem II wojny światowej. Dzięki sieci zakonów, dyplomacji i świadomej powściągliwości uratował tysiące Żydów przed zagładą. Fakty przeczą propagandowym oskarżeniom: ten tekst prostuje kłamstwa i przywraca należne miejsce jednej z najważniejszych postaci tamtych mrocznych czasów.

12 marca 1939 roku Eugenio Pacelli otrzymał tiarę papieską i przyjął imię Piusa XII. Sześć miesięcy później wybuchła II wojna światowa. Watykan był wtedy państwem neutralnym. Pius XII jako jego monarcha nie mógł publicznie opowiedzieć się ani przeciw nazistom, faszystom, ani za aliantami tak otwarcie, jak chcieliby tego jego współcześni oponenci, toteż tego nie zrobił. Jednakże potępiał prześladowanie ludzi na tle rasowym, utrzymywał kontakty z antynazistowskim ruchem oporu, zaaprobował zamach na Hitlera i bronił mniejszości narodowych i etnicznych. Sprzeciwiał się stanowczo deportacji Żydów i nakazał swoim nuncjuszom interweniować w tej sprawie, co dowodzi, że nie był antysemitą. Zezwolił Radiu Watykańskiemu i „L’Osservatore Romano” na publiczne potępienie zbrodni popełnianych przez nazistów, oni zaś nazywali go „głosem żydowskich zbrodniarzy wojennych”1Raport złożony przez Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy niemieckiemu Ministerstwu Spraw Zagranicznych, wysłany 15 stycznia 1943, do adresata dotarł 19....

Dostępne informacje świadczą o tym, że Eugenio Pacelli wyraził jednak sprzeciw wobec nazizmu i faszyzmu, potępiając je ponad 60 razy, zarówno jako sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej, jak i jako papież. Konsekwentnie działał przeciwko nazistom i apelował do niemieckich biskupów, by czynili podobnie. Pius XII ostro wypowiadał się przeciwko aresztowaniom przez nazistów Żydów mieszkających w Rzymie. Aby ich chronić, zezwalał im na posługiwanie się fałszywymi dokumentami, wydawał fałszywe listy żelazne i metryki chrztu.

Pius XII był duchowym przywódcą katolików na całym świecie. Gdy doszły do niego wieści o położeniu Żydów oraz innych ofiar obozów koncentracyjnych, musiał rozważyć, czy publiczne potępienie Holocaustu nie pogorszy tylko sytuacji. Zdołał natomiast zmobilizować cały Kościół, aby udzielał pomocy wszystkim ofiarom wojny, bez względu na narodowość, rasę czy religię. Odmówił też opuszczenia Watykanu i był gotowy na uwięzienie, a nawet poniesienie śmierci z rąk nazistów. Wielokrotnie powtarzał: „Cokolwiek się stanie, nie opuszczę dobrowolnie Rzymu. Moje miejsce jest tutaj i będę walczył do końca o chrześcijańskie przykazania człowieczeństwa i pokoju”2Dan Kurzman, Misja specjalna. Hitlerowski plan zajęcia Watykanu i porwania papieża, tłum. Norbert Radomski, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2008;.... Czy w takiej sytuacji można wątpić w uczciwość Piusa XII?

Holocaust był podłym wynalazkiem demonicznego umysłu Adolfa Hitlera, który planował zawładnąć światem, zniszczyć chrześcijaństwo i narzucić ludzkości nową religię, w której nie było miejsca dla Boga. Doktor Robert W. Kempner, zastępca amerykańskiego prokuratora głównego podczas procesów norymberskich, który porównał oczerniających Piusa XII do rewizjonistów negujących Holocaust, stwierdził: „Każde propagandowe posunięcie Kościoła katolickiego skierowane przeciwko hitlerowskiej Rzeszy graniczyłoby z »samobójstwem« […], i tylko przyspieszyłoby egzekucje jeszcze większej liczby Żydów i księży”3List od Roberta W.M. Kempnera, w: Pius XII and the Jews, Commentary, June, 1964, https://www.commentary.org/articles/reader-letters/pius-xii-and-the-jews/ [dostęp 7 V 2025]..

Zapisy historyczne świadczą o tym, że dzięki swojej sieci delegatów apostolskich rozciągającej się na cały świat papież Pius XII zdołał podczas Holocaustu ocalić życie tysiącom Żydów. Chociaż wielu ludzi, w tym Żydów, zdradziło swoich semickich przyjaciół, tak zwane „milczenie” papieża sprzyjało ochronie tysięcy tych, którzy dzięki swoim konspiracyjnym wysiłkom ocalili życie wielu ludziom. Zrobił wszystko, co tylko mógł, by zapobiec potencjalnym odwetom uderzającym w Żydów i katolików, w tym w 40 milionów niemieckich katolików, gdyż nie chciał narazić ich na niebezpieczeństwo. Nie tylko przekazywał środki finansowe, statki i żywność uciekinierom, ale także użyczał im swojego radia, swoich kontaktów dyplomatycznych i klasztorów.

Pius XII był rozważnym przywódcą; jego milczenie w kwestii Holocaustu uchroniło tysiące Żydów przed eksterminacją. Rozumiał, że słowa, nawet wypowiedziane przez Ojca Świętego, nie miały szans powstrzymać takiego zła, jakim był Holocaust. Co więcej, jego wypowiedź tylko rozjuszyłaby bezwzględnych nazistów, którzy wyładowaliby swój gniew na bezbronnych ofiarach. Co Żydzi mogli cenić bardziej – słowa czy czyny? Czy naziści i faszyści tolerowaliby humanitarną działalność Kościoła katolickiego podczas II wojny światowej, gdyby nie ostrożność papieża? Gdyby publicznie potępił Hitlera lub Mussoliniego, czy byłby w stanie ocalić tysiące Żydów? Sir Martin Gilbert tłumaczy: „Jako historyk zajmujący się żydowską historią czuję, że należy docenić pełny wkład katolików w pomoc Żydom podczas II wojny światowej. […] Księża, w tym biskupi, ratowali Żydów wszędzie, gdzie groziło im niebezpieczeństwo, nawet w Polsce, we Francji i we Włoszech. […] Naziści zdawali sobie sprawę z tego, że papież polecił swoim przedstawicielom, by ratowali prześladowanych Żydów, by katolickie instytucje udzielały im schronienia, dlatego uważali Piusa XII za wroga Niemiec”4Andrea Tornielli, Gilbert: «Anche Pio XII tra i Giusti d’Italia», 23 Gennaio 2007, https://www.ilgiornale.it/news/gilbert-anche-pio-xii-i-giusti-d-italia.html [dostęp 29 V 2025]; cyt.....

Podczas gdy Pius XII ratował Żydów po cichu, bez rozgłosu, niektórzy żydowscy przywódcy, zajęci tworzeniem państwa żydowskiego, nie zrobili nic, żeby pomóc swoim pobratymcom mieszkającym w Europie. Pius XII wiedział, że jeżeli głośno opowie się przeciwko mordowaniu Żydów, ich sytuacja tylko się pogorszy. Amerykański dyplomata Harold Tittmann pisze w swoich pamiętnikach: „Osobiście nie mogę się oprzeć myśli, że Ojciec Święty wybrał właściwą drogę, nie wyrażając publicznie swojego zdania, gdyż dzięki temu uratował wielu osobom życie. Któż wie, co naziści by zrobili w swojej zajadłej bezwzględności, gdyby jeszcze bardziej rozjuszyło ich publiczne napiętnowanie przez Stolicę Apostolską?”5Harold Tittmann, Jr., Inside the Vatican of Pius XII: The Memoir of an American Diplomat During World War 2,....

Kościół katolicki uratował 860 tysięcy Żydów przed zagładą. Rabin Israel (po chrzcie Eugenio) Zolli w książce Antisemitismo pisze: „Światowy judaizm »ma wielki dług wdzięczności wobec osoby papieża Piusa XII za ciągłe i naglące apele o sprawiedliwość dla nich, a gdy te nie wystarczały, za silne protesty przeciwko niesprawiedliwym prawom i działaniom«6Fragment nieopublikowanego sprawozdania opracowanego przez o. Gozzolina Birolo, SJ a udostępnionego autorowi książki Historia antysemityzmu, Eugenio Zolliemu.”7Eugenio Zolli, Historia antysemityzmu, tłum. Barbara Bochenek, Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew”, Kraków 2010, s. 341.. „Wszyscy cierpiący są w oczach Kościoła dziećmi Boga, dziećmi w Chrystusie, za nich i z nimi cierpią i umierają wszyscy. Żaden bohater w historii nie dowodził taką armią; nie było też armii waleczniejszej i bardziej bohaterskiej niż ta prowadzona przez Piusa XII w imię chrześcijańskiego miłosierdzia”8Eugenio Zolli, Przed Świtem. Naczelny Rabin Rzymu: dlaczego zostałem katolikiem?, tłum. Jerzy Podgórski, Magda Sobolewska, Fronda, Warszawa, Księgarnia św..... W wydanym w 1954 pamiętniku pt. Before the Dawn [Przed świtem] Zolli doceniał zdolności przywódcze Piusa XII: „Ojciec Święty napisał osobiście list do biskupów, nakazując im usunięcie ogrodzeń otaczających klasztory, aby miejsca te mogły stać się schronieniem dla Żydów”9Zolli, Przed Świtem, s. 167-168..

Szczególne wyrazy uznania, które społeczność żydowska złożyła Piusowi XII za ratowanie Żydów i zwalczanie antysemityzmu, są częścią historii świata. Dokumenty dotyczące pontyfikatu Piusa XII są ogólnodostępne. Jak dotąd historycy nie znaleźli niczego, co obciążyłoby tego papieża. Należące do niego 6 milionów dokumentów w 50 tysiącach teczek będzie dostępne dla badaczy, jak tylko zostaną skatalogowane10Dokumenty w archiwach watykańskich z okresu pontyfikatu Piusa XII zostały udostępnione 2 marca 2020 roku: Watykan otwiera archiwa z....

Papież Pius XII był uczonym i dyplomatą, inspirował wszystkich, którzy mieli okazję go spotkać. Wyjątkowy, świątobliwy człowiek, był symbolem miłosierdzia, nadziei i miłości w czasach kłamstwa, rozpaczy i nienawiści. Dzięki swojej dobroci i duchowej sile, inteligencji i nadzwyczajnej zdolności pozwalającej mu zrozumieć cierpienie ludzi na całym świecie oraz sytuację zagrożenia, w jakiej się znajdowali, zyskiwał sympatię wszystkich. Szczególną estymą darzyły go tysiące ukrywanych w 155 katolickich placówkach w Rzymie żydowskich uciekinierów – uratowanych dzięki Ojcu Świętemu Piusowi XII.