Biblia o ludziach starszych*

W miejsce dawnej „gerontokracji” (rządów starszyzny) dzisiejsza cywilizacja Zachodu narzuca „gerontofobię”, lęk przed ludźmi starymi. Mit wiecznej młodości w społeczeństwie konsumpcyjnym prowadzi do prawdziwej obsesji, proponując i narzucając „piękną śmierć” (eutanazję) ludziom starym, którym wcześniej odebrano najwspanialsze dary Stwórcy: wiarę, nadzieję i miłość. Biblia pomaga uniknąć fałszywego dylematu: gerontokracja czy gerontofobia. Zamiast koncentrować się na problemie wieku, ukazuje ona, jak bardzo istotny jest problem mądrości, która owocuje prawdą i dobrocią.

Liczba osób starszych, przynajmniej w cywilizacji zachodniej, ciągle wzra­sta. Jednocześnie rosną problemy związane ze zmianą struktury społeczeń­stwa, które tak dalece dzisiaj odbiega od wzorców biblijnych. Współczesna cywilizacja techniczna tak bardzo zafascynowana jest ideą postępu w sferze produkcji i w przemyśle, że nie dostrzega już potrzeby respektowania war­tości przekazanych przez dawne pokolenia. Niegdyś uosobieniem mądrości narodu byli starcy, którym dzisiejsze prawodawstwo coraz częściej oferuje „dobrodziejstwo łagodnej śmierci” – eutanazji. Coraz częściej też wyrywa się ludziom boleśnie dotkniętym przez los żałosna skarga-oskarżenie: „Nie udała się Panu Bogu starość…”.

Spójrzmy więc w świetle Objawienia biblijnego na problem starości, tak jak sam Bóg zechciał nam go przedstawić1Bibliografia biblistyki polskiej 1945-1999, t. 1, Poznań 2002, 881, zebrana przez P. Ostańskiego, notuje zaledwie kilka (9) opracowań tematu.... Czytając Pismo Święte, zauwa­żamy przede wszystkim, że ocena wieku sędziwego zmienia się zależnie od punktu wyjścia. Po ludzku jest to próg śmierci, w świetle wiary natomiast starość może być drogą oczyszczenia ku wiecznemu szczęściu. Omówienie niniejsze będzie z konieczności bardzo syntetyczne: wyjdziemy od najbardziej charakterystycznych tekstów Biblii Hebrajskiej (1), przechodząc następnie do ksiąg deuterokanonicznych (2), aby na koniec naszkicować problematykę sta­rości w Nowym Testamencie (3)2Podobny układ materiału biblijnego proponuje praca zbiorowa: Senectus. La vecchiaia nell’antichità ed. U. Mattioli, vol. III: Ebraismo e cristianesimo,....

1. Udręki podeszłego wieku

Stary Testament wyróżnia ogólnie trzy fazy życia ludzkiego: dzieciństwo, młodość i wiek dojrzały (Pwt 32, 25; Ps 148, 12; Ez 9, 6). Człowiek dojrzały (zeqen) odznacza się obfitym zarostem brody (ze­qen). Czasem wyróżnia się w tej grupie wiekowej ludzi w podeszłym wieku (Jr 6, 11: mele’ jamim), oraz starców pokrytych siwizną (Hi 41, 24: śebah). Załącznik do Księgi Kapłańskiej (27, 1-8) zawiera pouczającą taksację warto­ści roboczej poszczególnych kategorii wiekowych: chłopiec do piątego roku życia był wyceniany na pięć sykli, młodzieniec w wieku 5-20 lat wart był 20 sykli, człowiek dojrzały pomiędzy 20 a 60 rokiem życia miał wartość 50 sykli, wreszcie starzec powyżej 60 roku był wyceniany na 15 sykli3Wśród kobiet wartość szacunkowa była proporcjonalnie niższa: 3 –10 – 30 i 10 sykli, por. ko­mentarz A. Tronina, Księga.... Utrata sprawno­ści fizycznej była też przyczyną wykluczania ze służby w Namiocie Spotkania lewitów po ukończeniu pięćdziesięciu lat życia (Lb 8, 25-26).

Biblia Hebrajska nie idealizuje bynajmniej starości, ale przedstawia jej cienie z wielkim realizmem. Niektóre teksty Starego Testamentu wydają się być nawet naznaczone pesymizmem. Siwe włosy starca są nie tylko „koroną chwały” (Prz 16, 31), ale i zgryzoty. Są znakiem „przekwitania” w każdym wymiarze, stopniowej utraty władz zmysłowych i sił duchowych. Dla zrozu­mienia gorzkich refleksji mędrców biblijnych warto najpierw przytoczyć frag­ment egipskiej mądrości Ptah-hotepa, żyjącego w epoce V dynastii (ok. 2560- 2420 przed Chrystusem):

Nadeszła starość, rozpoczął się wiek podeszły, a wraz z nim i kłopoty. Zjawiła się słabość, która zmusza do leżenia w łóżku przez cały dzien. Słabnie wzrok, uszy przestają słyszeć i siły ustają ze słabości. Milkną usta i nie mogą już mó­wić; zawodzi pamięć o dniu wczorajszym. Bolą mnie wszystkie kości. To, co było dobre, staje się złe; tracę wszelki smak. Nos i usta nie mogą oddychać; odczuwam ból stojąc czy siedząc. Pod każdym względem starość jest złem dla człowieka! (5, 1n)4Ptah-hotep 5, 1-2, przekład autora z: J. Lévêque, Sagesses de l’Egypte ancienne, Paris 1997, 13..

Chociaż nauka biblijna nie jest aż tak skrajnie pesymistyczna, ukazu­je jednak uciążliwość podeszłego wieku jeszcze bardziej realistycznie. Wystarczy tu wspomnieć choćby opisy starości Izaaka (Rdz 27, 1-40), ka­płana Helego (1Sm 3, 1-14), króla Dawida (1Krl 1, 1-4) czy Salomona (1Krl 11, 1-43). Realistyczne opisy ksiąg Starego Testamentu świadczą dobitnie, jak osłabnięciu wzroku i słuchu towarzyszy często zgrzybiałość i otępienie władz umysłowych. Tak na przykład Barzillaj z Gileadu, który przez całe życie wiernie służył Dawidowi, również podczas jego tułaczki, gdy ten po stłumieniu buntu wracał tryumfalnie do stolicy, pragnął wynagrodzić wier­nego sługę:

Chodź ze mną, bym mógł cię otoczyć opieką u siebie w Jerozolimie. Barzillaj odpowiedział królowi: Ileż lat zostaje mi jeszcze do życia, abym szedł z królem do Jerozolimy? Liczę obecnie osiemdziesiąt lat. Czy potra­fię rozróżnić miedzy tym, co dobre, i tym, co liche? Czy sługa twój potrafi zasmakować w tym co zje lub wypije? Czy potrafi wsłuchiwać się w głos śpiewaków i śpiewaczek? Po cóż twój sługa ma być jeszcze ciężarem dla pana mego, króla? (2Sm 19, 34-37)5Por. komentarz: J. Łach, Księgi Samuela. Pismo Święte Starego Testamentu, IV/1, Poznań 1973, Pallottinum, 462-463..

Pesymistyczne słowa Barzillaja nie różnią się niczym istotnym od sentencji egipskiego mędrca, wygłoszonej piętnaście stuleci wcześniej. Wypowiada je bowiem szlachetny poganin, stojący dopiero na progu religii objawionej. Echo tych bolesnych obserwacji pojawia się także w psalmach Dawidowych:

Miarą naszych lat jest lat siedemdziesiąt, lub, gdy jesteśmy mocni, osiem­dziesiąt; a większość z nich to trud i marność, bo szybko mijają, my zaś od­latujemy (Ps 90, 10).

W latach starości, gdy siły opuszczają człowieka i dokuczliwa staje się samot­ność, tym bardziej zrozumiała jest modlitwa przypisywana Dawidowi:

W starości i w wieku sędziwym nie opuszczaj mnie Boże!” (Ps 71, 18)6Por. S. Łach, Księga Psalmów. Pismo Święte Starego Testamentu, VII/2, Poznań 1990, Pallottinum, 324-326..

W tym samym nurcie realistycznych obserwacji życia trzeba umieścić pro­wokujące rozróżnienie Koheleta pomiędzy „dniami młodości” i „latami nie­doli, o których powiesz: Nie mam w nich upodobania” (12, 1). Następujący po tych słowach obraz tłumaczą nierzadko egzegeci jako alegorię starości:

Gdy trząść się będą stróże domu, i uginać się będą silni mężowie, i będą usta­wały [kobiety] mielące, bo ich ubędzie, i zaćmią się patrzące w oknach; i za­mkną się drzwi na ulicę, podczas gdy łoskot młyna przycichnie i podniesie się do głosu ptaka, i wszystkie śpiewy przymilkną; odczuwać się nawet będzie lęk przed wyżyną i strach na drodze; i drzewo migdałowe zakwitnie (…), bo zdążać będzie człowiek do swego wiecznego domu i kręcić się już będą po ulicy płacz­ki; zanim się przerwie srebrny sznur i stłucze się czara złota, i dzban się rozbije u źródła, i w studnię kołowrót złamany wpadnie; i wróci się proch do ziemi tak, jak nią był, a duch powróci do Boga, który go dał (12, 3-7)7Por. komentarz do tego tekstu: M. Filipiak, Księga Koheleta. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz. Pismo Święte Starego....

2. Starość znakiem błogosławieństwa

Ostatnie słowa mądrego Koheleta wskazują już na drugi, pozytywny aspekt starości. Jest on wyraźny w całej tra­dycji biblijnej, począwszy od historii patriarchów. Długie życie w bogactwie, zdrowiu, w otoczeniu licznych dzieci i wnuków oraz w powszechnym szacun­ku – to oznaki Bożego błogosławieństwa8Pozytywną symbolikę starości przedstawiają L. Ryken – J.C. Wilhoit – T. Longman, Słownik symboliki biblijnej, tłum. Z. Kościuk, Warszawa.... Wystarczy jedna z tych oznak, aby starość stała się radosna, jak w przypadku Hioba (42, 12-17). „Bojaźń Pana dni pomnaża” – stwierdza starożytne przysłowie (Prz 10, 27). Długowieczność będzie przywilejem czasów ostatecznych (Iz 65, 20). Jej źródłem jest zacho­wanie przykazań Bożych:

Czcij ojca twego i matkę twoją, abyś długo żył na ziemi, którą Pan Bóg twój da tobie (Wj 20, 12).

Starość niesie ze sobą bogate doświadczenie życiowe. Mówią o tym szcze­gólnie księgi mądrościowe, które z upodobaniem komentują nakaz szacun­ku dla rodziców w ich starości. Ten nurt mądrościowy obecny jest zarówno w Biblii Hebrajskiej, jak też w literaturze późniejszej, wtórnie włączonej do kanonu pism natchnionych. Spośród tekstów starożytnych wystarczy tu przy­toczyć przestrogę zawartą w Księdze Przysłów:

Słuchaj ojca, który dał ci życie, i nie gardź matką, kiedy się postarzeje (Prz 23, 22)9Por. S. Potocki, Księga Przysłów. Pismo Święte Starego Testamentu, VIII/1, Poznań 2008, Pallottinum, 184..

Pięknym echem tych pouczeń jest mowa starego Tobita, skierowana do syna przed jego pożegnaniem; napomnienie to zaczyna się od rozwinięcia przyka­zania czci należnej rodzicom:

Pochowaj mnie pięknie, a czcij matkę swoją i nie porzucaj jej przez wszyst­kie dni jej życia, czyń to, co dla niej miłe i nie zasmucaj jej ducha żadnym postępkiem. Pamiętaj o niej, chłopcze, ponieważ na wiele niebezpieczeństw była narażona z powodu ciebie w jej łonie; a kiedy umrze, pochowaj ją przy mnie w jednym grobie (Tb 4, 3-4)10Przekład wg: M. Wojciechowski, Księga Tobiasza czyli Tobita. Opowieść o miłości rodzinnej. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz.....

Troskę o zapewnienie rodzicom godnej starości widać zwłaszcza w dodat­kach deuterokanonicznych, przekazanych w Biblii greckiej. Najlepszym przy­kładem takiej interpretacji Prawa Mojżeszowego jest Księga Syracha, która weszła do kanonu biblijnego jedynie w wersji greckiej. Początek trzeciego rozdziału tej księgi stanowi głęboki komentarz teologiczny do przykazania czci religijnej należnej rodzicom od dorosłych dzieci:

Synu, wspomagaj swego ojca w starości, nie zasmucaj go w jego życiu. A je­śliby nawet rozum stracił, miej wyrozumiałość, nie pogardzaj nim, choć jesteś w pełni sił. Miłosierdzie względem ojca nie pójdzie w zapomnienie, w miej­sce grzechów zamieszka u ciebie (3, 12-14)11Ostatnie zdanie tej sentencji jest szeroko komentowane w dysertacji A. Kondracki, La „sedaqah” che espia i peccati (Sir 3,....

Starość w tradycji bliskowschodniej jest niemal równoznaczna z mądrością. W epoce walk machabejskich starzec Eleazar zostawił młodzieży piękny przy­kład wierności prawom ojczystym. Namawiającym go, aby tylko pozornie wykonał rozkaz królewski, odparł dumnie:

Udawanie nie przystoi naszemu wiekowi. Wielu młodych byłoby przekona­nych, że Eleazar, który ma już dziewięćdziesiąt lat, przyjął pogańskie oby­czaje. Oni to przez moje udawanie, i to dla ocalenia maleńkiej resztki życia, przeze mnie byliby wprowadzeni w błąd, ja zaś hańbą i wstydem okryłbym swoją starość (2Mch 6, 24-25).

Nie wszyscy jednak starcy mogą być uważani za mędrców. Historia bi­blijna pokazuje, że czasem dar mądrości bywa udzielony młodym, kiedy sta­rzy nie potrafią godnie go używać. Niegdyś hebrajski Psalmista wyznawał z dumą: „Jestem roztropniejszy od starców, bo zachowuję Twe postanowie­nia” (Ps 119, 100). Wersja Septuaginty jest w tym miejscu jeszcze bardziej wymowna: „Ponad starszych (ύπερ πρεσβτέρονς) mnie pouczyłeś…”12Przekład wg: A. Tronina, Psałterz Biblii Greckiej, Lublin 1996, 216..

Historia szlachetnej Zuzanny, przekazana w greckim dodatku do Księgi Daniela, zawiera przestrogę przed bezbożnością, która może dotknąć nawet czcigodną instytucję starszyzny Izraela (Dn 13). Cytowane tu słowa proroc­twa („Wyszła nieprawość spośród sędziów-starców z Babilonu, którzy tylko uchodzili za kierujących narodem”, w. 5) wydają się nawiązaniem do Księgi Jeremiasza (23, 14 lub 29, 22-23). W tym przypadku młody Daniel uratował honor urzędu. Bojaźń Boża znaczy bowiem więcej, niż długie lata zawodowe­go doświadczenia13Szczegółowy komentarz do Dn 13 por. M. Parchem, Księga Daniela. Nowy Komentarz Biblijny, XXVI, Częstochowa 2008, Edycja św. Pawła,....

Stwierdza to wyraźnie ostatnia chronologicznie księga Starego Testamentu. Mądrość Salomona, powstała już u progu Nowego Testamentu, stawia znak równości pomiędzy starością a mądrością:

Starość jest czcigodna nie przez długowieczność i liczbą lat jej się nie mie­rzy. Sędziwością u ludzi jest mądrość, a miarą starości – życie nieskalane (Mdr 4, 8-9)14Por. K. Romaniuk, Księga Mądrości. Pismo Święte Starego Testamentu, VIII/3, Poznań 1969, Pallottinum, 126; zob. także jego komentarz do....

Można uznać to zdanie za wprowadzenie w chrześcijańską naukę o godności człowieka.

3. Pełnia objawienia w Chrystusie

Pośród pism Nowego Testamentu szcze­gólne zainteresowanie ludźmi starymi widać u ewangelistów Łukasza i Jana oraz w listach pasterskich związanych z imieniem Pawła Apostoła. Zacznijmy od tych ostatnich, w których znajdziemy upomnienia skierowane do ludzi trzeciego wieku:

Starcy winni być ludźmi trzeźwymi, statecznymi, roztropnymi, odznaczającymi się zdrową wiarą, miłością, cierpliwością. Podobnie starsze kobiety winny być w zewnętrznym ułożeniu jak najskromniejsze, winny unikać plotek i oszczerstw, nie upijać się winem, a uczyć innych dobrego. Niech pouczają młode kobiety, jak mają kochać mężów, dzieci, jak mają być rozumne, czyste, gospodarne, dobre, poddane swym mężom – aby nie bluźniono słowu Bożemu (Tt 2, 2-5).

Kościół pierwotny, jak wynika z tego tekstu, poświęcał wiele troski ludziom starszym, wymagającym szczególnej opieki ze strony społeczności chrześci­jańskiej. Odnosi się to w sposób szczególny do kobiet po sześćdziesiątce, nie mających oparcia w rodzinie. Stworzono dla nich odrębną instytucję wdów (cherai), aby mogły wspólnie oddawać się modlitwie i działalności charyta­tywnej na rzecz wspólnoty.

Do spisu należy wciągać taką wdowę, która ma co najmniej lat sześćdziesiąt, była żoną jednego męża, ma za sobą świadectwo o [takich] dobrych czynach: że dzieci wychowała, że była gościnna, że obmywała nogi świętych, że bę­dącym w ucisku przychodziła z pomocą, że pilnie brała udział we wszelkim dobrym dziele (1Tm 5, 9-10)15Szerzej zob. J. Stępień, Listy do Tesaloniczan i Pasterskie. Pismo Święte Nowego Testamentu, IX, Poznań 1979, Pallottinum, 361-362..

Dawny Izrael i pierwotne chrześcijaństwo nie znały jeszcze pojęcia „active aging”, twórczej starości. Ludzie starsi pełnili jednak w starożytności ważną rolę społeczną, co nadawało sens ich życiu. Do niedawna jeszcze starość była w powszechnej cenie, dzięki doświadczeniom życiowym, jakimi dysponuje: „ojcowie nasi nam opowiadali” (Ps 44, 2). Na progu Nowego Testamentu dwo­je staruszków, Symeon i Anna, ma szczęście oglądać w Dzieciątku Jezus zba­wienie świata: „światło na oświecenie pogan i chwałę ludu Izraela” (Łk 2, 32). To piękny symbol tradycji biblijnej, która oczekuje z utęsknieniem na peł­nię Objawienia16Obszerne omówienie tego tekstu por. H. Langkammer, Ewangelia według św. Łukasza, Lublin 2005, 92-99.. Symbol ten zostaje w Ewangelii św. Łukasza poprzedzony przez ukazanie innej pary, tym razem małżeńskiej, rodziców Jana Chrzciciela (Łk 1, 5-25): ich nienaganne życie i ustawiczna modlitwa znajdują odpo­wiedź w darze dziecka, które będzie łącznikiem pomiędzy Starym a Nowym Przymierzem. Elżbieta „poczęła w swej starości syna”, a ten „pójdzie przed Panem przygotować Mu drogi” (Łk 1, 36 i 76).

Historia Męki Pańskiej natomiast ukazuje tragiczną rolę Sanhedrynu, czyli „Rady starszych”. Zbytnie zaufanie we własną mądrość nie pozwoliło star­szyźnie Izraela rozpoznać Mądrości wcielonej; „gdyby ją bowiem pojęli, nie ukrzyżowaliby Pana chwały” (1 Kor 2, 8). Aby wejść do Królestwa, wszyscy muszą przyjąć postawę małego dziecka (Mk 10, 15). Zarówno „stary Paweł” (Flm 9) jak i młody Tymoteusz (1 Tm 4, 12) pełnią w Kościele ten sam urząd, wzorowany na instytucji „starszych Izraela”. Zwierzchnicy odpowiedzialni za wspólnoty chrześcijańskie noszą nadal honorowy tytuł „starszych” (πρεσβύτεροι: Dz 11, 30; 14, 23 itd)17Por. M.F. L[acan], Starość, w: Słownik teologii biblijnej, ed. X. Leon-Dufour, tłum. i oprac. K. Romaniuk, Poznań 1973, 906-907.. Dwudziestu czterech „starców” pojawia się dwunastokrotnie w tekście Apokalipsy (4, 4. 10; 5, 5. 6. 8. 11. 14; 7, 11. 13; 11, 16; 14, 3; 19, 4) dla zaznaczenia łączności pomiędzy wspólnotą Kościoła a dawną instytucją pokoleń Izraela.

W sposób głęboko symboliczny zostało przedstawione napięcie pomię­dzy „starym” a „nowym” w czwartej Ewangelii. Na początku tej „duchowej” Ewangelii, jak ją nazywa już Klemens Aleksandryjski18Tak miał określić ją Klemens Aleksandryjski w dziele Hypotheseis, jak wspomina o tym Euzebiusz z Cezarei (HE VII 14,..., dostojny Nikodem stawia Jezusowi niepokojące pytanie: „Jakże się człowiek może narodzić bę­dąc starcem?” (γέρω ων: J 3, 4). Cała narracja ewangeliczna udziela stop­niowo odpowiedzi na tę zasadniczą kwestię. Pełną odpowiedź usłyszy dopie­ro Apostoł Szymon Piotr w ostatniej scenie, rozgrywającej się nad Jeziorem Tyberiadzkim. Zmartwychwstały Chrystus po udzieleniu Piotrowi władzy pasterskiej zwraca się do niego z uroczystym oświadczeniem: „Zaprawdę, za­prawdę mówię ci: Gdy byłeś młodszy (νεώτερος), opasywałeś się i chodziłeś, gdzie chciałeś. Gdy się zaś zestarzejesz (γηράσης), wyciągniesz ręce swoje, a inny cię opasze i poprowadzi, dokąd nie chcesz” (J 21, 18).

Końcowa sekwencja tej sceny, ukazująca Piotra w konfrontacji z „umiło­wanym uczniem” (J 21, 20-23), wskazuje na nieuchronne napięcie pomiędzy urzędem a charyzmatem w Kościele. Przygotowaniem do tej sceny jest obraz Piotra biegnącego wraz z uczniem umiłowanym do grobu Pańskiego:

Biegli zaś obydwaj razem. A ten inny uczeń wyprzedził Piotra i przybył pierwszy do grobu. I nachyliwszy się widzi leżące płótna, jednakże nie wszedł. Przychodzi więc i idący za nim Szymon Piotr; i wszedł do grobu i ogląda le­żące płótna oraz chustę, która była na Jego głowie, leżącą nie razem z płót­nami, ale oddzielnie zwiniętą na jednym miejscu. Wtedy więc wszedł i ten inny uczeń, który przybył pierwszy do grobu. Ujrzał i uwierzył (J 20, 3-8)19Przekład obydwu tekstów Janowych wg: S. Mędala, Ewangelia według św. Jana. Nowy Komentarz Biblijny, IV/2: rozdz. 13-21, Częstochowa 2010,....

Z kolei tytuł „starszy” (όπρεσβύτερος), jakiego w swych listach używa Jan Prezbiter (2J 1; 3J 1) należy tłumaczyć nie tyle w sensie godności bisku­piej czy kapłańskiej, co raczej w tradycyjnym rozumieniu Starego Testamentu, gdzie oznaczał on szczególny autorytet ludzi starszych. W takim też znaczeniu używają go Papiasz z Hierapolis20Por. Eusebius, HE III 39, 4-14. i niektórzy Ojcowie Kościoła; jako ucznio­wie Apostoła Jana, czują się oni głęboko odpowiedzialni za przekaz tradycji zawartej w jego nauczaniu21Por. G. Bornkam, art. pršsbuj ktl, w: TWNT VI 671-680 (in der christlichen Gemeinden, bei den Apostolischen Vätern und....

***

Starość w ujęciu biblijnym trzeba więc rozważać na różnych płaszczyz­nach: osobistej, rodzinnej i społecznej. Dla osoby ludzkiej starość stanowi końcowy etap życia, które może być pełne trudu i przykrości, ale też pogody wewnętrznej i świadectwa bogatej duchowości. W rodzinie Prawo Boże za­pewnia starym rodzicom opiekę i szacunek ze strony młodszego pokolenia. Wreszcie w społeczeństwie ludzie starsi wnoszą osobiste doświadczenie w ży­cie wspólnoty zarówno cywilnej, jak i religijnej.

W miejsce dawnej „gerontokracji” (rządów starszyzny) dzisiejsza cywili­zacja Zachodu narzuca „gerontofobię”, lęk przed ludźmi starymi. Mit wiecznej młodości w społeczeństwie konsumpcyjnym prowadzi do prawdziwej obsesji, proponując i narzucając „piękną śmierć” (eutanazję) ludziom starym, którym wcześniej odebrano najwspanialsze dary Stwórcy: wiarę, nadzieję i miłość. Biblia pomaga uniknąć fałszywego dylematu: gerontokracja czy gerontofo­bia. Zamiast koncentrować się na problemie wieku, ukazuje ona, jak bardzo istotny jest problem mądrości, która owocuje prawdą i dobrocią. Wspólnoty chrześcijańskie są w stanie przeciwstawić się współczesnym mitom, okazując prawdziwą solidarność z ludźmi starymi. Pełna prawda o wszystkich aspek­tach procesu starzenia się uchroni ludzi starych przed naśladowaniem postaw młodzieżowych i zapewni głębszą integrację wewnętrzną i społeczną. Tylko „prawda wyzwala” (J 8, 32). Prawda objawiona w Chrystusie jest w stanie pokonać również nowe formy dyskryminacji22Por. A. Bonora, La vecchiaia, w: tegoż, Temi biblici per il nostro tempo, Assisi 1993, 32- 36; zob. też....