Czy w średniowieczu uważano, że Ziemia jest płaska?

Wiele osób, nawet legitymujących się wyższym wykształceniem, wierzy w mit, że średniowieczni chrześcijanie byli przekonani, iż Ziemia jest płaska. Wymysł ten propagowany był między innymi w czołowej pracy, tłumaczonej na wiele języków, która wpłynęła znacząco na obraz nauki i religii jako znajdujących się w odwiecznym konflikcie, mianowicie w książce Dzieje stosunku wiary do rozumu autorstwa amerykańskiego historyka Johna Williama Drapera (1811‒1882). Pisał on tak:

Chrześcijaństwo, przez ciąg całego prawie tego długiego okresu [od Ptolemeusza do Kopernika] zużywało swe siły na spory o istocie Boga oraz na walkę o władzę kościelną. Powaga Ojców Kościoła i panujące przekonanie, że Pismo Święte szczytem jest wiedzy, zniechęcały do badań przyrodzenia. […] Obojętność taka trwała aż do końca piętnastego wieku. Ustępować ona zaczęła nie skutkiem pobudek naukowych, lecz wcale innych, wynikających ze współzawodnictwa w handlu, tak iż kwestię kształtu ziemi ostatecznie rozstrzygnęli trzej żeglarze: Kolumb, De Gama, a głównie Ferdynand Magellan1Jan Wilhelm Draper, Dzieje stosunku wiary do rozumu, tłum. J. Karłowicz, Księgarnia Ludwika Polaka, Warszawa 1882, s. 181, 183;....

Jeszcze w końcówce XX wieku wiara w ten mit wyrażana była w publikacjach autorów, którzy powinni doskonale wiedzieć, jak było naprawdę. W popularyzatorskiej pracy z roku 1983 czytamy:

Dotyczący całej Europy fenomen naukowej amnezji […] trwał na tym kontynencie od 300 roku po Chrystusie przynajmniej do 1300 roku. Przez te stulecia chrześcijańska wiara oraz dogmat powstrzymywały powstanie pożytecznego obrazu świata, który tak powoli, z tak wielkim trudem i z tak wielką pieczołowitością rysowali starożytni geografowie2Daniel J. Boorstin, The Discoverers: A History of Man’s Search to Know Himself and His World, Random House, New....

Rzesze osób są dziś przekonane, że to prawda, iż średniowieczni chrześcijanie nauczali, że Ziemia jest płaska. W końcu to były „wieki ciemne”, więc co tam średniowieczni ludzie wiedzieli o świecie?

A jak było naprawdę?

Lesley B. Cormack, kanadyjska historyk nauki, szczególnie matematyki i geografii, uważa, że mit o wierze ludzi średniowiecza w płaskość Ziemi pochodzi z XIX wieku, kiedy ideę o kulistości Ziemi identyfikowano z racjonalnością i nowoczesnością, czyli czymś dobrym, a przekonanie o jej płaskości traktowano jako wyznacznik ignorancji i ciemnoty, a więc czegoś złego. Rozpowszechnili ją autorzy nieprzychylni średniowiecznemu chrześcijaństwu, szczególnie katolicyzmowi, którzy w ten sposób przyprawiali mu przysłowiową „gębę”. (Na przykład w roku 1828 ukazała się biografia Krzysztofa Kolumba autorstwa Washingtona Irvinga, uznanego amerykańskiego pisarza, w której utrzymywał on, że Kolumb udowodnił, iż Ziemia jest kulista). Nie dawano natomiast wiary głosom prokatolickich uczonych, że średniowieczni myśliciele wiedzieli, że świat ma kształt kuli. A tak właśnie było. Jak pisze Cormack:

Przez całe średniowiecze jedynie nieliczni uważali, że świat jest płaski. […] To prawda, że większość duchownych – co zrozumiałe – bardziej interesowało zbawienie niż kształt świata. Jednak za ważne uznawali również dzieła Boże w świecie natury. Kolumb nie mógł udowodnić, że świat jest okrągły, ponieważ to już wiedziano. Nie był on też buntowniczym szermierzem nowoczesności – był dobrym katolikiem i w swoją podróż wyruszył przekonany, że podejmuje dzieło Boże3Cormack, O tym, że średniowieczni chrześcijanie nauczali…, s. 49..

O tym, że Ziemia ma kształt kuli, wiedziano już w starożytności. Głosili to najważniejsi uczeni starożytnej Grecji i starożytnego Rzymu. Opierali swój pogląd zarówno na przesłankach filozoficznych, jak i astronomicznych oraz matematycznych. Wraz z nastaniem chrześcijaństwa wbrew popularnemu mitowi wiedza ta nie została odrzucona czy zapomniana. Do wyjątków należą postacie jak żyjący w IV wieku Laktancjusz, który odrzucał całą pogańską naukę, bo uważał, że zajmowanie się nią odwraca uwagę ludzi od dążenia ku zbawieniu. Innym głosicielem płaskości Ziemi był żyjący w VI wieku bizantyjski mnich Kosmas Indikopleustes, ale nie ma świadectw wskazujących, że jego obraz świata wpłynął znacząco na myśl średniowieczną. Jak pisze Cormack, najbardziej wpływowi autorzy średniowieczni byli przekonani o kulistości Ziemi:

Spośród Ojców pierwotnego Kościoła Augustyn (354‒430), Hieronim (zm. 420) i Ambroży (zm. 397) uznawali kulistość Ziemi. […] Od wieku VII do XIV wszyscy liczący się średniowieczni myśliciele zajmujący się światem przyrody twierdzili mniej lub bardziej wprost, że świat jest okrągły, a wielu z nich włączało do swoich prac elementy astronomii Ptolemeusza i fizyki Arystotelesa. Na przykład Tomasz z Akwinu (zm. 1274) trzymał się dowodu Arystotelesa, wykazując, że układy konstelacji zmieniające się w miarę przesuwania się nad powierzchnią Ziemi dowodzą jej kulistości. Roger Bacon (zm. 1294) w swoim Opus maius […] twierdził, że świat jest okrągły, że południowe antypody są zamieszkane i że poruszanie się Słońca po ekliptyce wpływa na klimat różnych części świata. […] Być może największą rolę odegrali w tym względzie Jan z Sacrobosco, który w dziele De sphera (ok. 1230) dowodził, że Ziemia jest kulą, oraz Piotr z Ailly (1350‒1410), arcybiskup Cambrai, którego praca Imago mundi (1410) omawiała zagadnienie kulistości Ziemi. Oba te dzieła cieszyły się wielką popularnością: księgi Jana z Sacrobosco używano jako podręcznika4Cormack, O tym, że średniowieczni chrześcijanie nauczali…, s. 50‒51..

Święci Augustyn, Hieronim, Tomasz z Akwinu należą do postaci chyba najbardziej kojarzonych ze średniowieczem, nawet przez osoby, które nie interesują się specjalnie historią. Święci ci należeli do tych myślicieli, którzy znacząco wpłynęli na myśl tego okresu. Wszyscy oni uważali, że Ziemia jest kulista. O jej kulistości pisały średniowieczne podręczniki. Także popularni autorzy średniowieczni, jak Jean de Mandeville (XIV w.), Dante Alighieri (1265‒1321) czy Geoffrey Chaucer (1340‒1400), opisywali Ziemię jako kulistą5Patrz Cormack, O tym, że średniowieczni chrześcijanie nauczali…, s. 52..

Wnioski

Jest więc jasne, że przypisywanie średniowiecznym myślicielom ignorancji, ciemnoty i zacofania w oparciu o tezę, iż wierzyli oni, że Ziemia jest płaska, nie daje się utrzymać w obliczu faktów. Propagowanie owej tezy stanowi wyraz ignorancji, więc jeśli jej powtarzanie miałoby świadczyć o nowoczesności powtarzającego, to trzeba by uznać, że nowoczesność mija się z prawdą.

Wymysł, że ludzie średniowiecza wierzyli w płaskość Ziemi, co ma świadczyć o ciemnocie i zacofaniu średniowiecznego Kościoła i o wrodzonej Kościołowi wrogości względem nauki i postępu, to tylko jeden z mitów „nowoczesności”, które kłamliwie dezawuują dorobek kultury chrześcijańskiej. Z innymi mitami rozprawiamy się w tekstach: Chrześcijańskie podstawy nauki; Czy Kopernik zdegradował człowieka, usuwając go z centrum Kosmosu?; Galileusz więziony i torturowany przez Kościół wrogo nastawiony do uczonego. A jak było naprawdę?; Jak próżność i nieporozumienie przyczyniły się do problemów Galileusza z Inkwizycją?.