Argument kalam

We wczesnym średniowieczu funkcjonowała arabska szkoła teologiczno-filozoficzna o nazwie Ilm al-Kalām, którą można przetłumaczyć jako „nauka dyskursu” lub „nauka rozprawiania”. Celem szkoły była obrona wiary muzułmańskiej, miała ona więc charakter apologetyczny. Od jej nazwy wywodzi się określenie argumentu na rzecz istnienia Boga ‒ argument kalam. Samo kalam oznacza więc argument, rozprawę, wywód. A.E. Sabra opisuje kalam w ten sposób:

badanie Boga, świata jako boskiego dzieła stworzenia oraz człowieka jako stworzenia szczególnego, umieszczonego przez Boga w świecie i podległego stwórcy1Cyt. za: Alister McGrath, Nauka i religia, tłum. Marek Chojnacki, Wydawnictwo WAM, Kraków 2009, s. 133..

Adepci tej szkoły, określani mianem mutakallimūn, starali się pogodzić prawdę objawioną z mądrością ludzką, z tym, co człowiek jest w stanie poznać dzięki swoim naturalnym zdolnościom, czyli za pomocą rozumu. W ten sposób ich starania były zbieżne z tym, do czego dążył święty Tomasz z Akwinu i co przedstawił w swoim dziele Summa contra gentiles, od którego tytułu wywodzi się nazwa naszej strony (patrz O stronie).

W argumencie kalam, który tu przedstawiamy, chodzi o szczególny wywód, mający poprzez odwołanie do przyczynowości wykazywać, że Bóg istnieje. Podobny argument znajdujemy także wśród pięciu dróg świętego Tomasza z Akwinu mających dowodzić istnienia Boga, mianowicie w tak zwanym dowodzie kosmologicznym (patrz Pięć dróg świętego Tomasza z Akwinu). Według niektórych dowód przedstawiony przez świętego Tomasza i argument kalam to dwa warianty tego samego dowodu, według innych są to różne dowody. Współczesny chrześcijański apologeta brytyjski Alister McGrath prezentuje go jako odrębny wywód przebiegający w następujący sposób:

1. Wszystko, co ma początek, musi też mieć przyczynę.

2. Wszechświat zaczął kiedyś istnieć.

3. Zatem coś musiało spowodować, że Wszechświat zaczął istnieć.

4. Przyczyną zapoczątkowującą jego istnienie może być tylko Bóg2McGrath, Nauka i religia…, s. 134..

Twierdzi się więc tu, że jeśli coś ma początek, to musi mieć przyczynę. Czy Wszechświat miał początek? Najpowszechniej akceptowana dziś przez naukowców teoria kosmologiczna, teoria Wielkiego Wybuchu, sugeruje, że Wszechświat zaczął istnieć jakieś 13,8 mld lat temu, zatem miał początek (w sprawie problemu początku Wszechświata oraz możliwych przyczyn jego zaistnienia patrz Naturalizm w kosmologii, cz. I oraz Naturalizm w kosmologii, cz. II). Na mocy argumentu kalam należy uznać, że miał on więc jakąś przyczynę, coś, co dało mu początek. Takim bytem mógłby być tylko Bóg.

Współcześnie do najzagorzalszych obrońców argumentu kalam wśród chrześcijańskich apologetów należy amerykański filozof i teolog William Lane Craig. Do współczesnej debaty wprowadził on rozważania nad tym argumentem publikacją swojej książki The Kalam Cosmological Argument (1979) oraz licznymi innymi pracami, a także wystąpieniami3W sprawie wkładu Craiga we współczesną dyskusję nad argumentem kalam patrz Łukasz Kołodziejczyk, Natura przyczyny wszechświata wynikająca z argumentu.... Craig istotę wywodu wyraził następująco:

Z tego, że wszystko, co zaczyna istnieć, ma przyczynę swego istnienia, i że Wszechświat zaczął istnieć, wnioskujemy zatem, iż istnieje przyczyna istnienia Wszechświata. […] Istnieje wykraczająca poza cały Wszechświat przyczyna, która powołała Wszechświata do istnienia4William L. Craig, The Kalam Cosmological Argument, Macmillan, London 1979, s. 149 (cyt. za: McGrath, Nauka i religia..., s.....

Według Craiga analiza pojęcia „przyczyny Wszechświata” pozwala wskazać różne własności, które można tej przyczynie przypisać. Bo przecież: czy to takie oczywiste, że przyczyną tą musi być Bóg? Zdaniem amerykańskiego filozofa i teologa o przyczynie Wszechświata można powiedzieć:

1. Nie ma swojej przyczyny, czyli nie istnieje nic, co byłoby jej przyczyną, jest bezprzyczynowa, nic nie poprzedza jej istnienia. Według Craiga, na rzecz tego poglądu przemawia to, że w ciągu przyczynowym nie można iść w nieskończoność. Musi zatem istnieć absolutna pierwsza przyczyna, która jest tożsama z przyczyną Wszechświata.
2. Przyczyna Wszechświata nie miała swojego początku. Jeśli zgodzimy się z pierwszą przesłanką, mówiącą że wszystko, co ma początek, musi też mieć przyczynę, to na mocy praw logiki wynika z niej, że jeśli coś nie ma przyczyny, to nie ma początku. Jak było ustalone wcześniej, przyczyna Wszechświata nie ma przyczyny. Teraz można więc dodać, że w takim razie nie miała początku swego istnienia. Można więc o niej powiedzieć, że jest odwieczna.
3. Przyczyna Wszechświata jest bardzo potężna, skoro spowodowała zaistnienie Wszechświata.
4. Przyczyna Wszechświata jest niezmienna. Jest to konsekwencja jej odwieczności oraz tego, że przyczyna Wszechświata musi być czymś zewnętrznym wobec niego. Zmienność jest cechą Wszechświata i wyraża się w występowaniu stanów uprzednich i następczych. Przyczyna Wszechświata jest poza Wszechświatem, a jako odwieczna nie ma w sobie stanów uprzednich i następczych5Opis argumentacji Craiga podaję na podstawie Kołodziejczyk, Natura przyczyny wszechświata…, s. 146‒151..

Takie własności, jak brak przyczyny istnienia, odwieczność, istnienie niezależne od świata, potężna moc przekraczająca wszystko, co spotykamy w świecie, niezmienność, są cechami, które zwykle przypisuje się Bogu. Stąd tak przedstawiony argument kalam ma przez odwołanie do przyczynowości dowodzić istnienia Boga, który jest przyczyną Wszechświata.