Zwiastowanie Pańskie w kalendarzu liturgicznym Kościoła katolickiego oraz w innych wyznaniach

Wspólnota Kościoła aktualizuje zwiastowanie Najświętszej Dziewicy przez obchodzenie święta liturgicznego. Jak wygląda ono współcześnie? Jakie były początki świętowania Zwiastowania Pańskiego? Czy występowały różnice między Wschodem a Zachodem w recepcji liturgicznej święta? Jak tajemnicę zwiastowania pojmują prawosławni i protestanci?

Uroczystość Zwiastowania Pańskiego we współczesnym kalendarzu liturgicznym Kościoła katolickiego

 Analiza tekstów biblijnych i ojców Kościoła pokazuje, że prawdy wiary odnoszące się do Matki Bożej są ze sobą powiązane, a wszystkie razem zakorzenione w tajemnicy wcielenia Jezusa Chrystusa. Układ uroczystości i świąt maryjnych w kalendarzu liturgicznym zdaje się rozdzielać poszczególne dogmaty mariologiczne. W praktyce – w liturgii, kulcie, modlitwie Kościoła – nie ma ostrych granic pomiędzy prawdami odnoszącymi się do życia Maryi. Niejednokrotnie można spotkać te same czytania mszalne i podobne sformułowania modlitw formularza mszalnego na różne dni liturgiczne odnoszące się do Matki Bożej. Ostatnia większa reforma kultu liturgicznego Najświętszej Maryi Panny została przeprowadzona w oparciu o postanowienia Soboru Watykańskiego II (1962–1965). Głównym dokumentem, na podstawie którego przeprowadzono zmiany w układzie uroczystości i świąt maryjnych, była Konstytucja o liturgii świętej z 1964 roku, która stanowiła pierwszy dokument soborowy. W rozdziale o roku liturgicznym została zawarta hierarchia obchodów liturgicznych. Na pierwszym miejscu znajduje się zbawcze dzieło Chrystusa obchodzone w ustalonych dniach całego roku, w które wpisują się tajemnice z życia Maryi:

Obchodząc ten roczny cykl misteriów Chrystusa, Kościół święty ze szczególną miłością oddaje cześć Najświętszej Matce Bożej, Maryi, która nierozerwalnym węzłem złączona jest ze zbawczym dziełem swojego Syna. W Niej Kościół podziwia i wysławia wspaniały owoc odkupienia i jakby w przeczystym obrazie z radością ogląda to, czym cały pragnie i spodziewa się być1Sobór Watykański II, Konstytucja Sacrosanctum Concilium (Konstytucja o liturgii świętej) (1964), nr 103..

Uszczegółowienie kierunków Soboru Watykańskiego II odnośnie do kultu maryjnego zostało zawarte w Adhortacji apostolskiej Marialis Cultus papieża Pawła VI. Wskazał on, że nowy układ uroczystości maryjnych organicznie wiąże się z rocznym cyklem tajemnic Syna Bożego2Patrz: Paweł VI, Adhortacja apostolska Marialis Cultus: O należytym kształtowaniu i rozwijaniu kultu Najświętszej Maryi Panny (1974), nr 2.. Kult Najświętszej Maryi Panny ma być ukierunkowany na Trójcę Świętą, a więc ma mieć rys chrystologiczny i pneumatologiczny3Patrz: Jan Drozd, Maryja w roku kościelnym, Kraków 1983, s. 15.. Jedną z większych zmian było przywrócenie nazwy starożytnego święta Zwiastowania Pańskiego, które w Kalendarzu rzymskim sprzed reformy nosiło nazwę Wcielenia Słowa i było obchodzone 25 marca. Zmiana ta nie miała na celu usunięcia rysu chrystologicznego, lecz połączenie prawdy chrystologicznej z prawdą mariologiczną:

[u]roczystość ta jest świętem równocześnie Chrystusa i Najświętszej Dziewicy, to znaczy zarówno Słowa, które staje się Synem Maryi (Mk 6,3), jak i Dziewicy, która zostaje Matką Boga. Mając na uwadze Chrystusa, Wschód i Zachód, w swoich liturgiach pełnych niewyczerpanych bogactw, obchodzą tę uroczystość jako wspomnienie owego zbawczego „fiat” wypowiedzianego przez Słowo Wcielone, które przychodząc na ten świat powiedziało: „Oto idę […] abym pełnił wolę Twoją, Boże” (Hbr 10,7; Ps 39,8–9), to znaczy jako wspomnienie początku odkupienia oraz nierozerwalnego i oblubieńczego zjednoczenia natury boskiej i ludzkiej w jednej Osobie Słowa. Co zaś dotyczy Maryi, to powyższą uroczystość obchodzą jako święto nowej Ewy, posłusznej i wiernej dziewicy, która wielkodusznie wypowiedziawszy słowo „fiat”, stała się za sprawą Ducha Świętego Bożą Rodzicielką, a także prawdziwą Matką żyjących, i przez przyjęcie do swego łona jedynego Pośrednika (por. Tym 2,5) stała się prawdziwą Arką Przymierza oraz prawdziwą Świątynią Boga; czyli jako wspomnienie tej chwili, która była najdonioślejszą w tym jakby dialogu nawiązanym przez Boga z człowiekiem w sprawie jego zbawienia, oraz jako wspomnienie wolnego przyzwolenia Dziewicy i współudziału w urzeczywistnieniu Bożego planu odkupienia ludzi”4Paweł VI, Adhortacja apostolska Marialis Cultus…, nr 6c..

Dzięki posoborowej reformie Kalendarza rzymskiego w randze uroczystości, czyli najważniejszych obchodów liturgicznych, są celebrowane cztery tajemnice Maryi: pozostawione ze starego kalendarza uroczystości Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny (8 grudnia) oraz Macierzyństwa Bożego (Matki Bożej Rodzicielki – 1 stycznia), a także zreformowane uroczystości Zwiastowania Pańskiego i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (15 sierpnia)5Patrz: Paweł VI, Adhortacja apostolska Marialis Cultus…, nr 6.. Najwyższą rangę otrzymały zatem te dni, które bezpośrednio odnoszą się do tajemnicy zbawienia6Patrz: Drozd, Maryja w roku…, s. 17.. Jedną z innych ważnych zmian było wprowadzenie rozdziału między świętami i wspomnieniami obchodzonymi w Kościele powszechnym a tymi, które miały charakter lokalny i partykularny7Patrz: Drozd, Maryja w roku…, s. 17.. Reformie liturgicznej kultu maryjnego przyświecała idea, aby każde święto czy wspomnienie maryjne otrzymało właściwe miejsce w roku liturgicznym z uwzględnieniem uroczystości Zmartwychwstania Pańskiego jako centrum tego roku. Wyznacznikiem tego miejsca było nie tylko ustalenie konkretnego dnia obchodów, ale również zróżnicowanie rangi liturgicznej (uroczystość, święto, wspomnienie obowiązkowe, wspomnienie dowolne).

Historia kształtowania się Zwiastowania Pańskiego jako obchodów liturgicznych

 Uroczystość Zwiastowania wywodzi się ze Wschodu i do dziś w Kościele prawosławnym należy do najważniejszych świąt8Patrz: Edith Momméja, Święta chrześcijańskie. Historia, znaczenie i tradycje, tłum. Joanna Wisła-Truty, Kraków 2014, s. 86.. Nie jest możliwe podanie dokładnej daty rocznej, w której miano by ustanowić tę uroczystość. Bogusław Nadolski stwierdził, że brak jest w najstarszych dokumentach wzmianki o wydaniu przez władzę kościelną dekretu w celu ustanowienia święta Zwiastowania. To pozwala twierdzić, że uroczystość narodziła się jako skutek refleksji nad historią zbawienia w czasach chrześcijańskich, w powiązaniu z medytacją mistyczno-teologiczną. Istotnym faktem jest zbudowanie już w IV wieku bazyliki Zwiastowania w Nazarecie. Nadolski wyliczył możliwe przyczyny narodzin święta: spory chrystologiczne z IV i V wieku, próby utworzenia stałego kalendarza na podstawie historii zbawienia, rozwój pobożności maryjnej9Patrz: Bogusław Nadolski, Liturgika, t. II: Liturgia i czas, Poznań 1991, s. 115..

Korzeniami uroczystości Zwiastowania Pańskiego są pierwsze święta Pańskie, czyli Boże Narodzenie i Teofania, w połączeniu z którymi zaczęła się kształtować tak zwana „niedziela maryjna”, czyli zalążek adwentu poprzedzający Boże Narodzenie. Teksty czytań mszalnych używanych w dzień Bożego Narodzenia i Teofanii, oprócz faktów dotyczących Jezusa Chrystusa, mówiły także o obecności Maryi. To również przyczyniło się do krystalizacji odrębnej uroczystości poświęconej tajemnicy Najświętszej Dziewicy. Najstarsze świadectwo na temat „niedzieli maryjnej” pochodzi z drugiej połowy IV wieku i dotyczy Kościoła kapadockiego, gdzie występował cykl świąt dotyczących Wcielenia Syna Bożego. Nadolski wskazał, że w V wieku „niedziela maryjna” była znana w Kościołach konstantynopolitańskim i antiocheńskim na Wschodzie oraz w Rawennie i Mediolanie na Zachodzie. Świadectwem istnienia „niedziel maryjnych” są homilie z V i VI wieku, między innymi autorstwa Bazylego z Seleucji (V wiek), św. Anastazego I z Antiochii (VI wiek), a także listy, jak na przykład list św. Piotra Chryzologa (406–450). Osobną uroczystość ku czci Bogarodzicy ustanowił na dzień 18 grudnia synod w Toledo w 656 roku. Uroczystość ta była obchodzona w Rzymie aż do 1961 roku jako Expectatio Partus Beatam Virginis Mariae, czyli Oczekiwanie na poród Najświętszej Dziewicy Maryi10Patrz: Drozd, Maryja w roku…, s. 61–62.. Wzmianki o zwiastowaniu były zawarte w liturgii mediolańskiej i galijskiej sprawowanej w czasie Adwentu. Mówią o tym świadectwa z VII–VIII wieku11Patrz: Nadolski, Liturgika…, s. 115..

Z kolei w Małej Azji, począwszy od VI wieku, 15 marca obchodzono święto Zwiastowania, które nosiło bezpośrednią nazwę Euaggelismos, o czym wspomniał św. Abraham z Efezu (VI wiek) w swoim kazaniu. Święto to zostało przejęte najpierw przez liturgię bizantyjską za czasów Justyniana Wielkiego (483–565), a następnie przez liturgie aleksandryjską, antiocheńską, jerozolimską i rzymską. Święto Euaggelismos odnosiło się do tajemnicy wcielenia Syna Bożego, dlatego było wyznaczone na około dziewięć miesięcy przed datą Bożego Narodzenia. Z biegiem czasu święto nabierało charakteru maryjnego. Świadczy o tym formularz liturgiczny, według którego w czasie święta należało czytać perykopę ewangelijną o zwiastowaniu12Patrz: Drozd, Maryja w roku…, s. 62.. Nazwa Euaggelismos do dziś występuje w liturgii bizantyjskiej.

Istniały też inne nazwy święta Zwiastowania. W Sakramentarzu gregoriańsko-hadriańskim jest zawarta nazwa Annuntiatio sancte Mariae (Zwiastowanie NMP), a w Liber Pontificalis nazwa Annuntiatio Domini (Zwiastowanie Pańskie). Z kolei Sakramentarz gregoriański z Padwy wiąże święto Zwiastowania z Męką Pańską, podając określenie Annuntiatio sanctae Dei Genetricis et passio eiusdem Domini. Nie jest dostatecznie wyjaśniony związek święta Zwiastowania z Męką Chrystusa. Może to być związane z cyklicznym nakładaniem się tych uroczystości, ale może też związek ten wynikać z teologii i połączenia wielkich tajemnic stworzenia, wcielenia, męki i zmartwychwstania. Tajemnica stworzenia wiązała się z równonocą wiosenną przypadającą w okolicy 25 marca13Patrz: Nadolski, Liturgika…, s. 115–116.. Istotne jest też wzajemne umieszczenie świąt w kalendarzu liturgicznym. Uroczystość Zwiastowania przypada dokładnie dziewięć miesięcy przed uroczystością Bożego Narodzenia, co wyraża dziewięciomiesięczne przebywanie Jezusa Chrystusa w łonie Najświętszej Dziewicy14Patrz: Momméja, Święta chrześcijańskie…, s. 86., a tym samym umacnia wiarę w człowieczeństwo Jezusa Chrystusa. Według Tarsycjusza Sinki, uroczystość Zwiastowania Pańskiego nie posiada żadnej oprawy zwyczajowej, ponieważ zawsze przypada w Wielkim Poście. Kiedy uroczystość przypadnie w Wielkim Tygodniu, zostaje przeniesiona na poniedziałek po oktawie Wielkanocy15Patrz: Tarsycjusz Sinka, Zarys liturgiki, Gościkowo – Paradyż 1988, s. 143..

Zwiastowanie Pańskie w prawosławiu

Zarówno w kulcie, jak i w teologii prawosławnej Maryja zajmuje ważne miejsce. Świadczą o tym choćby formularze liturgiczne na święta maryjne. Jednym z czterech głównych świąt o rysie mariologicznym jest Zwiastowanie Pańskie, należące do cyklu dwunastu wielkich świąt prawosławnych. Osoba Maryi jest w prawosławiu – podobnie jak w katolicyzmie – powiązana z rolą Syna Bożego i Ducha Świętego. Nazywana jest „Najświętszą” (z grec. panagia); termin ten funkcjonuje jako nazwa osobowa. Dziewictwo Maryi przed narodzeniem Chrystusa, w trakcie rodzenia i po nim jest podkreślone przez symboliczne obrazy zaczerpnięte z Pisma Świętego. To między innymi obraz krzewu gorejącego, ziemi niezasianej czy zamkniętej bramy. O dziewictwie Bogurodzicy, które pozostało nienaruszone, świadczy fakt, że Chrystus wziął od Niej ludzki byt, czyli ciało. Dzięki wypełnieniu woli Bożej objawionej przy zwiastowaniu, że Maryja zostanie Bogurodzicą, zostają odniesione do Niej inne obrazy biblijne: drabiny Jakubowej, mostu między ziemią i niebem, a także symbole biblijne świadczące o świętości: naczynie z manną, obłok niosący światło, tron Boga, Arka Przymierza, świątynia Boga, niebo16Patrz: Henryk Paprocki, Maryja w teologii prawosławnej, w: Encyklopedia katolicka, t. XII, Lublin 2008, kol. 24.. W przeszłości Zwiastowanie Przenajświętszej Bogurodzicy nosiło różne nazwy: „Poczęcie Chrystusa”, „Początek Odkupienia”, „Zwiastowanie o Chrystusie”, „Zwiastowanie Anioła Maryi”. Dawniej na Rusi Zwiastowanie było uważane za tak wielkie święto, że zaczynano nim rok. Cerkiew prawosławna obchodzi Zwiastowanie 7 kwietnia i jest to dzień tak ważny, że jest obchodzony nawet wtedy, kiedy przypada w Zmartwychwstanie Pańskie.

Ikonografia cesarstwa bizantyjskiego uwypukla związek między Maryją a Jezusem Chrystusem. Już w VI–VII wieku pojawiły się wizerunki Maryi z Jezusem w mandorli. We wczesnym średniowieczu funkcjonowały też dwa warianty przedstawienia Maryi wskazującej na Jezusa. W pierwszym ujęciu Maryja była w postawie stojącej. Taki typ dominował w malarstwie fundamentalnym i był umieszczany w apsydach bazylik. Drugie ujęcie przedstawiało Maryję w półpostaci z opartym na Jej lewym ramieniu Jezusem, na którego wskazywała prawą dłonią. Ten typ nazywany jest „Hodegetria” („wskazująca drogę”). W późniejszych wiekach rozpowszechniały się liczne warianty tych dwóch głównych sposobów przedstawiania Maryi, wśród których nie sposób nie wspomnieć o wizerunku zwanym „Umilenije”, inaczej „Eleusa”, czyli ukazującym czułą relację Bogurodzicy i Syna Bożego. Znane jest też przedstawienie Maryi „Orantki” w półpostaci z Jezusem ukazanym w medalionie na piersiach17Patrz: Mirosław Kruk, Maryja w ikonografii Cesarstwa bizantyjskiego i na Rusi, w: Encyklopedia katolicka, t. XII, Lublin 2008, kol..... Jak wskazuje Elżbieta Smykowska, ikonografia święta Zwiastowania Matce Bożej jest jednym z najstarszych przedstawień chrześcijańskich. Fresk ze sceną zwiastowania znajduje się w katakumbach Pryscylli w Rzymie. Popularna jest też ikona zwiastowania, na której symetrycznie przedstawiono Bogurodzicę i archanioła Gabriela, w otoczeniu bogatej symboliki rzeczy, postaw i gestów18Patrz: Zwiastowanie Matce Bożej, w: Elżbieta Smykowska, Ikona. Mały słownik, Warszawa 2002, s. 94..

Zwiastowanie Pańskie w protestantyzmie

 Teologia protestancka nie posiada zwartego i systematycznego traktatu maryjnego, typowego dla katolicyzmu, ponieważ zgodnie z zasadą solus Christus, mogłoby to rodzić niepotrzebną polemikę. Ma to duży związek z międzywyznaniowymi uprzedzeniami19Patrz: Monika Waluś, Matka Boża w tajemnicy Wcielenia według teologii protestanckiej, „Salvatoris Mater” 2000, nr 2, s. 138.. W teologii protestanckiej głównym motywem czci Maryi Panny jest Jej udział we wcieleniu, będącym zasadniczą prawdą wiary chrześcijaństwa20Patrz: Waluś, Matka Boża…, s. 140.. Zagadnienia związane z Osobą Maryi teologowie protestanccy odczytują w kontekście nauki o usprawiedliwieniu, podkreślając jedyność i wyjątkowość odkupieńczego dzieła Chrystusa21Patrz: Krzysztof Kowalik, Maryja w teologii protestanckiej, w: Encyklopedia katolicka, t. XII, Lublin 2008, kol. 24–25.. Protestanci posługują się biblijnym tytułem Maryi ze sceny powitania Elżbiety: „Matka Pana”, zamiast określenia „Matka Boża” (grec. „Theotokos”), którego (w oryginalnym brzmieniu) używają w rozważaniach ściśle teologicznych. Podobnie nie stosują pojęcia „Boże macierzyństwo”22Patrz: Waluś, Matka Boża…, s. 141.. Wynika to między innymi z krytycznego stosunku teologów protestanckich co do rozbudowy antropologicznej strony dogmatu o „Theotokos” z efeskiego wyznania wiary. Uznają oni, że pierwsze miejsce należy przyznać prawdzie o człowieczeństwie Syna Bożego, a dalsze – niezwykłości i wielkości Matki Pana. Zgodnie z wiarą, że Chrystus jest w centrum, akcent zostaje postawiony na obecność Pana przychodzącego do stworzenia, przy czym nie neguje się godności wszystkich stworzeń, w tym Maryi, ponieważ do wszystkich przyszedł Bóg, aby ich zbawić23Patrz: Waluś, Matka Boża…, s. 143.. Można uznać, że zwiastowanie ma swoją rangę ze względu na zbawcze dzieło Chrystusa.

W protestantyzmie dziewictwo Maryi jest spontanicznym wyrazem szacunku i wdzięczności względem wcielenia Chrystusa i warunkiem koniecznym do przyjęcia łaski macierzyństwa. Zgoda Maryi na wcielenie Syna Bożego udzielona w scenie zwiastowania jest przez teologów protestanckich traktowana jako łaska Boga, a nie zasługa Maryi. W zwiastowaniu zatem podkreśla się działanie Boga i – w przeciwieństwie do katolicyzmu – nie akcentuje się osobistego udziału czy roli Maryi24Patrz: Waluś, Matka Boża…, s. 145.. Jej obecność w dziele zbawienia protestanci pojmują biernie, o czym świadczy używanie określenia „Naczynie Wcielenia”, akcentujące, że Maryja jest narzędziem, przez które przychodzi na świat Syn Boga25Patrz: Waluś, Matka Boża…, s. 146.. Dla protestantów Zwiastowanie jest przede wszystkim początkiem Wcielenia. W tle zaś znajduje się uznanie, że to najważniejszy akt w życiu Maryi. Wcielenie jest tak ważne dla teologii protestanckiej, ponieważ od tego momentu następuje „pełnia czasu”, czyli wypełnienie obietnic dla świata, a więc początek najważniejszego „kairos” całej ludzkości. Już Marcin Luter (1483–1546) zmienił nazwę uroczystości Zwiastowania Maryi na święto Wcielenia (niem. „Menschenwerdungfest”), wskazując, że istotniejszy jest owoc rozmowy Dziewicy z aniołem, czyli Wcielenie, aniżeli fakt dialogu i radosnej wieści. Uroczystość Wcielenia nosi zatem w protestantyzmie rys chrystologiczny i soteriologiczny26Patrz: Waluś, Matka Boża…, s. 151..