Uroczystość Zwiastowania Pańskiego jako apologia wiary w boskość i człowieczeństwo Jezusa Chrystusa oraz w Boże posłannictwo i dziewictwo Maryi

Zwiastowanie radosnej nowiny, że Maryja pocznie i porodzi Syna, jest skarbcem argumentów apologetycznych, odnoszących się zarówno do Syna Bożego, jak i roli Maryi w historii zbawienia. Spór o dwie natury w Chrystusie skutkował na przestrzeni kilkuset lat, od II do VII wieku, wieloma herezjami, które wzięły się z opozycji do katolicyzmu. Próba obrony wiary przyczyniała się pośrednio do pogłębiania doktryny o zwiastowaniu i dziewictwie Najświętszej Maryi Panny, począwszy od pierwszych wieków chrześcijaństwa. Źródła biblijne odnoszące się bezpośrednio i pośrednio do zwiastowania Pańskiego wskazują na związaną z kultem Matki Bożej dawną tradycję, która została ugruntowana przez świadectwa ojców Kościoła. W tekście poświęconym zwiastowaniu Pańskiemu znajdziemy argumenty odnoszące się zarówno do boskości, jak i człowieczeństwa Jezusa, ale też zalążki nauki Kościoła o dziewictwie i Bożym macierzyństwie Maryi.

Związek liturgii z teologią i apologią wiary

 Uroczystości i święta umieszczone w kalendarzu liturgicznym mają – oprócz treści teologicznej aktualizującej się w życiu chrześcijan przez wspólnotową celebrację liturgiczną – także charakter apologetyczny. Na podstawie źródeł historycznych, wśród których pierwsze miejsce zajmuje Pismo Święte, a także za pomocą argumentacji rozumowej pisarze chrześcijańscy od wieków brali w obronę podstawowe prawdy wiary. Działalność pisarzy chrześcijańskich wzmagała się szczególnie wtedy, kiedy we wspólnocie Kościoła rodziły się niebezpieczeństwa podziału albo błędy teologiczne.

Praktycznym wymiarem troski o czystość wiary jest wspólnotowe przeżywanie jej tajemnic w postaci uroczystości, świąt i wspomnień liturgicznych. Wierni, obchodząc dane wspomnienie liturgiczne, przyswajają sobie elementy bogatej treści teologicznej dotyczącej danej prawdy wiary, ponieważ słuchają czytań mszalnych, homilii, wprowadzeń i komentarzy liturgicznych. Co więcej, w ramach katechezy, która pod względem metodycznym jest prowadzona według roku liturgicznego, wyjaśnia się znaczenie świąt kościelnych, symbolikę liturgii czy dogmaty wiary. W ten sposób dzień uroczystości liturgicznej nabiera charakteru apologetycznego. Święta kościelne mają zatem za cel nie tylko oddanie chwały Bogu, ale również apologię wiary, ponieważ ich bogata treść teologiczna (biblijna, dogmatyczna, historyczna) jest skarbcem do formułowania wniosków rozumowych.

Uroczystość poświęcona Maryi czy Jezusowi Chrystusowi?

 Obchodzona 25 marca uroczystość Zwiastowania Pańskiego, nazywana w historii również uroczystością Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie, należy do świąt Pańskich, poświęconych Jezusowi Chrystusowi. Choć w nazwie „uroczystość Zwiastowania NMP” znajduje się odniesienie do Matki Bożej, uroczystość ta wyraża tajemnicę Jezusa Chrystusa, którego poczęcie w łonie Maryi zapowiedział archanioł Gabriel. Rys chrystologiczny lepiej oddaje termin „Zwiastowanie Pańskie”, akcentujący Osobę naszego Pana. Zwiastowanie łączy się z przyjęciem ciała ludzkiego przez Syna Bożego, przez co Bóg stał się człowiekiem. Treść uroczystości nie pomija osoby Maryi, której udział w historii zbawienia jest możliwy dzięki pełnemu otwarciu się na łaskę Pana Boga. Przez Niego Maryja zostaje wybrana, aby stać się ziemską Matką Jezusa Chrystusa, a przez to Matką Boga. W uroczystość Zwiastowania Kościół czci zarówno Pana Jezusa Chrystusa, jak i Dziewicę Maryję, Matkę naszego Pana1Patrz: Edith Momméja, Święta chrześcijańskie. Historia, znaczenie i tradycje, tłum. Joanna Wisła-Truty, Kraków 2014, s. 82..

Źródła biblijne zwiastowania i świadectwo dwóch natur Chrystusa

Odkrywając obraz Maryi zawarty na kartach Pisma Świętego, księgi tej nie należy dzielić na Stary i Nowy Testament, ponieważ „starotestamentalny wizerunek Matki Jezusa odczytuje się retrospektywnie na podstawie nowotestamentalnej relektury motywów maryjnych w Starym Testamencie”2Józef Kudasiewicz, Maryja w Biblii, w: Encyklopedia katolicka, t. XII, Lublin 2008, kol. 1–2.. Jest to współczesny nurt uprawiania mariologii, który został potwierdzony w Konstytucji dogmatycznej o Kościele Soboru Watykańskiego II:

Księgi Starego Testamentu opisują historię zbawienia, w której powoli przygotowuje się przyjście na świat Chrystusa. Otóż te pradawne dokumenty, jak odczytuje się je w Kościele i jak w świetle późniejszego, pełnego objawienia się je rozumie, ujawniają z biegiem czasu coraz jaśniej postać niewiasty, Matki Odkupiciela. Zarysowuje się Ona w tym świetle proroczo już w obietnicy danej pierwszym rodzicom, upadłym w grzech, a mówiącej o zwycięstwie nad wężem3Sobór Watykański II, Konstytucja Lumen gentium (Konstytucja dogmatyczna o Kościele) (1964), nr 55..

W tym kluczu należy odczytywać opis zwiastowania, który znajduje się w pierwszym rozdziale Ewangelii według św. Łukasza. Jest to jedyne miejsce w Piśmie Świętym, w którym zostały opisane szczegóły dotyczące tego wydarzenia. Dwa pierwsze rozdziały Ewangelii według św. Łukasza, nazywane Ewangelią Dzieciństwa, różnią się od pozostałych. Głównym przedmiotem odmienności jest obecność tradycji judeochrześcijańskiej włączonej przez św. Łukasza do Ewangelii. Fragmenty semickie, związane z judeochrześcijaństwem, to przede wszystkim kantyki: „Błogosławiony Pan Bóg Izraela” (Łk 1,68–79), „Wielbi dusza moja Pana” (Łk 1,46b–55) oraz „Teraz, o Władco” (Łk 2,29–32). Poza tym w Ewangelii Dzieciństwa rozciągającej się jedynie na dwa rozdziały można znaleźć około czterystu aluzji i paralel do starotestamentalnych fragmentów biblijnych4Patrz: Roman Pindel, Zwiastowanie narodzin Jezusa, Poznań 2002, s. 7.. Święty Łukasz przedstawia Maryję jako dziewiczą Matkę Jezusa, ale przekazuje czytelnikowi również opis Jej odpowiedzi na Boże wezwanie, ukazując też elementy duchowości Maryi, wyrażające się w wierze, modlitwie, rozważaniu słowa Bożego, ubóstwie, wierności Prawu czy zapowiedzi cierpienia5Patrz: Kudasiewicz, Maryja…, kol. 4..

Zwiastowanie opisane przez św. Łukasza stanowi jedną z siedmiu odrębnych scen zawartych w Ewangelii Dzieciństwa, mimo związków z sąsiednimi fragmentami, które polegają na ciągłości czasowej czy występowaniu tych samych osób. Interesujący jest paralelizm wydarzeń dotyczących Pana Jezusa i Jana Chrzciciela6Patrz: Pindel, Zwiastowanie narodzin…, s. 7.. Zwiastowanie jest sceną otwierającą wydarzenia związane z narodzinami Mesjasza (Łk 1,26–56; 2,1–52). Sekwencja wydarzeń, zapowiadających chronologicznie wcześniejsze narodziny Jana Chrzciciela (Łk 1,5–25.57–80), jest zestawiona na zasadzie podobieństwa do sekwencji wydarzeń wokół narodzin Jezusa Chrystusa7Patrz: Pindel, Zwiastowanie narodzin…, s. 8.. Fragment mówiący o zwiastowaniu Pańskim został zbudowany według utrwalonego w Starym Testamencie sposobu prezentowania zapowiedzi przyjścia na świat wielkich postaci. Występowanie stałych formuł i elementów w passusach dotyczących narodzin i powierzenia ważnego zadania Izaakowi (Rdz 17–18), Mojżeszowi (Wj 3–4), Gedeonowi (Sdz 6,11–24) czy Samsonowi (Sdz 13), a także we fragmentach zapowiadających narodziny Jana Chrzciciela i Jezusa pozwala wysunąć wniosek, że perykopa o zwiastowaniu Pańskim należy do odrębnego gatunku literackiego, który można określić nazwą opisową: „zapowiedź narodzin wielkich postaci w dziejach zbawienia”8Patrz: Pindel, Zwiastowanie narodzin…, s. 9–10.. W takim ujęciu perykopa ma charakter chrystologiczny.

Jeżeli jednak dokona się zestawienia sceny zwiastowania Maryi z kuszeniem Ewy (Rdz 3), można i tu zauważyć rozbudowane podobieństwo. Oba fragmenty biblijne łączy między innymi: rozmowa kobiety z postacią, która mówi o Bogu; obietnica odnosząca się do przyszłości; działanie kobiety decydujące przez własną postawę o dalszym życiu ważnej osoby (Adama, Jezusa)9Patrz: Pindel, Zwiastowanie narodzin…, s. 10–11.. Podobieństwo tekstów wyraża się także w formie literackiej, na przykład w użyciu mocnej negacji w Rdz 3,4 oraz Łk 1,37. Paralelizm struktury tekstu jest małą częścią paralelizmu zachodzącego w historii zbawienia, który polega na tym, że działanie Maryi jest naprawą negatywnych skutków wynikających z decyzji Ewy. Już św. Ireneusz z Lyonu (ok. 140–202) w dziele Adversus haereses (Przeciw poganom) opisywał paralelizm: nieposłuszeństwo Ewy – posłuszeństwo Maryi:

Przeto oczywistym jest, że Pan przychodzi do swej własności, i przyjmując kondycję swego stworzenia, którą dźwiga, czyni rekapitulację nieposłuszeństwa co do drzewa, przez posłuszeństwo na drzewie. Oczywistym jest też, iż unieważniona została pokusa, która nieszczęśliwie zwiodła Ewę, przeznaczoną już mężowi. O tym zgodnie z prawdą roztropnie zwiastował anioł Dziewicy Maryi, która także była już poddana mężowi. Albowiem jak tamtą zwiodły słowa anioła, by uciekła przed Bogiem, naruszając Jego słowo, tak Tej słowa anioła zwiastowały wieść, że będzie nosiła Boga, posłuszna Jego słowu. Przeto jeśli tamta sprzeciwiła się Bogu, Ta została przekonana, aby być Bogu posłuszna. Z tej przyczyny Dziewica Maryja stała się rzeczniczką dziewicy Ewy. Zatem jak przez dziewicę rodzaj ludzki został poddany śmierci, tak przez Dziewicę został zbawiony. Na mocy sprawiedliwego porządku posłuszeństwo Dziewicy zadośćuczyniło nieposłuszeństwu dziewicy10Przetłumaczony na język polski tekst z dzieła św. Ireneusza z Lyonu, Adversus haereses, V, 19 został zaczerpnięty z publikacji:....

Fragment Księgi Rodzaju zapowiadający przyjście Zbawiciela za pośrednictwem Niewiasty jest nazywany Protoewangelią. Jest to pierwsza dobra nowina o tym, że wąż [szatan] zostanie pokonany:

Wtedy Pan Bóg rzekł do węża: „Ponieważ to uczyniłeś, bądź przeklęty wśród wszystkich zwierząt domowych i polnych; na brzuchu będziesz się czołgał i proch będziesz jadł po wszystkie dni twego istnienia. Wprowadzam nieprzyjaźń między ciebie i niewiastę, pomiędzy potomstwo twoje a potomstwo jej: ono zmiażdży ci głowę, a ty zmiażdżysz mu piętę”11Przypis.

Powyższa zapowiedź Księgi Rodzaju wypełnia się w zwiastowaniu opisanym przez św. Łukasza Ewangelistę. Mariologia Łukaszowa rozpoczyna się sceną zwiastowania, która zawiera interpretację wielu terminów teologicznych. Przychodzący archanioł Gabriel określa imię, które Maryja nada poczętemu i narodzonemu dziecięciu: „[…] Jezus. Będzie On wielki i będzie nazwany Synem Najwyższego […]” (Łk 1,31–32). Według Hugolina Langkammera, nazwa – nie tylko w świecie semickim, ale i w całym świecie starożytnym – określała istotę albo funkcję. Nazwanie Jezusa Synem Najwyższego jest tożsame z nazwaniem Go Synem Bożym, jak kilka wersetów dalej: „Święte, które się narodzi, będzie nazwane Synem Bożym” (Łk 1,35). Już to wskazuje na nadzwyczajność narodzin Jezusa Chrystusa. O nadprzyrodzoności poczęcia świadczą z kolei słowa: „Duch Święty zstąpi na Ciebie i moc Najwyższego osłoni Cię” (Łk 1,35). Jest to odpowiedź archanioła na wątpliwość Maryi12Patrz: Hugolin Langkammer, Maryja w Nowym Testamencie, Gorzów Wielkopolski 1991, s. 21.. Bóg czyni to, co jest niemożliwe w ludzkim ujęciu. Obdarza Maryję swoim Duchem, przez co działa Ona w nowy sposób – na wzór nowego człowieka. Jak Arka Przymierza osnuta obłokiem była miejscem obecności Boga, tak Maryja staje się nową świątynią – miejscem obecności Syna Bożego13Patrz: Silvano Fausti, Wspólnota czyta Ewangelię według św. Łukasza, tłum. Krystyna Kozak, Częstochowa 2006, s. 37..

Nadzwyczajność sceny zwiastowania odnosi się nie tylko do Tego, który ma się narodzić, ale również do Maryi, która stanie się Matką Boga. Została Ona pozdrowiona przez archanioła słowami: „Bądź pozdrowiona, pełna łaski, Pan z Tobą” (Łk 1,28). Już samo pozdrowienie kobiety w świecie żydowskim jest wystąpieniem przeciw radzie rabbiego Szemuela. Z kolei zwrot „pełna łaski” (grec. kecharitomene) został użyty w formie gramatycznej participium perfecti passivi, czyli imiesłowu czasu przeszłego strony biernej, z czego wynika, że fakt obdarowania łaską został dokonany w przeszłości i trwa. To stanowi biblijną podstawę niepokalanego poczęcia Najświętszej Maryi Panny14Patrz: Pindel, Zwiastowanie narodzin…, s. 13.. Początkiem macierzyństwa Maryi jest stwórcze działanie Boga, określone osłonięciem mocą Najwyższego, tak jak obłok osłaniał Arkę Przymierza (Wj 40,34). Obłok w Starym Testamencie był symbolem obecności Boga15Patrz: Jacek Jezierski, Maryja początkiem nowego świata. Zarys mariologii katolickiej, Olsztyn 2011, s. 20..

Znacznie wcześniejszy od Ewangelii według św. Łukasza, powstałej około 80 roku, jest List św. Pawła Apostoła do Galatów z około 57 roku. To w nim zostało zawarte najprawdopodobniej najstarsze wskazanie na Maryję, które nie podaje Jej imienia16Patrz: Mariologia. Teksty teologiczne, red. Elżbieta Adamiak, Poznań 2005, s. 31.: „Gdy jednak nadeszła pełnia czasu, zesłał Bóg Syna swego, zrodzonego z niewiasty, zrodzonego pod Prawem, aby wykupił tych, którzy podlegali Prawu, abyśmy mogli otrzymać przybrane synostwo” (Ga 4,4–5). W powyższych słowach św. Paweł zwraca się do judaizujących, którzy uważali, że Prawo Mojżeszowe jest konieczne do zbawienia. W polemice przeciwstawia im Ewangelię zbawienia przez wiarę w Syna Bożego i wskazuje na inicjatywę posłania Jezusa Chrystusa, dokonaną przez Boga „w pełni czasu”, czyli jako wypełnienie Bożego planu zbawienia, przygotowanego i zapowiedzianego przed wiekami. W ten plan zbawienia Maryja została włączona, stając się Matką Syna Bożego, o czym dowiaduje się przy zwiastowaniu. Ze względu na to, że św. Paweł nazywa Maryję niewiastą, nie podając Jej imienia, tekst Listu do Galatów (4,4–5) jest określany „mariologią anonimową i w zarodku”17Patrz: Kudasiewicz, Maryja…, kol. 2..

W jednym krótkim zdaniu (Ga 4,4–5) św. Paweł podkreślił fakt istnienia dwóch natur Chrystusa: boskiej, ponieważ to Syn Boga, oraz ludzkiej, ponieważ został zrodzony z kobiety, niewiasty. List do Galatów jest świadectwem, że tradycja podkreślająca osobę Maryi jest bardzo dawna, ponieważ św. Paweł nie był naocznym świadkiem wydarzeń zwiastowania i narodzenia Jezusa Chrystusa, a co najwyżej mógł wyrazić w liście istniejącą już tradycję maryjną18Patrz: Langkammer, Maryja…, s. 19.. Hugolin Langkammer podkreślił, że we wspomnianym fragmencie Listu do Galatów na pierwszym miejscu należy zauważyć posłannictwo Syna Bożego, który przychodzi pro nobis, czyli dla nas – dla każdego człowieka, ale nie można pominąć stwierdzenia narodzin z niewiasty, z wykluczeniem jakiegokolwiek udziału mężczyzny19Patrz: Langkammer, Maryja…, s. 20.. Jest to świadectwem o pełnym bóstwie i pełnym człowieczeństwie Jezusa Chrystusa.

Co o zwiastowaniu Maryi i jej dziewictwie możemy dowiedzieć się z pism ojców Kościoła na wschodzie i na zachodzie?

 Urząd Nauczycielski Kościoła przyjął cztery dogmaty dotyczące Matki Bożej. Dwa z nich krystalizowały się we wczesnym chrześcijańskie, a dwa zostały ogłoszone dopiero w połowie XIX i w XX wieku. Najwcześniej ogłoszony został dogmat o Bożym macierzyństwie Maryi. Kościół sformułował tę prawdę wiary na Soborze w Efezie w 431 roku. Kolejny dogmat – o Maryi zawsze Dziewicy – to owoc I Synodu Laterańskiego w Rzymie z 649 roku. Dogmat o Niepokalanym Poczęciu Maryi został ogłoszony przez papieża Piusa IX w 1854 roku bullą „Ineffabilis Deus”, a najpóźniej został sformułowany dogmat o Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny w konstytucji apostolskiej papieża Piusa XII Munificentissimus Deus (1950). Prawdy wiary odnoszące się do Matki Najświętszej są zakorzenione w misterium wcielenia Jezusa Chrystusa i – podobnie jak uroczystość Zwiastowania Pańskiego – wyrażają zarówno prawdy wiary o Synu Człowieczym, jak i o Maryi. Choć dwa ostatnie dogmaty zostały zdefiniowane stosunkowo niedawno, to nie znaczy, że nie były obecne w pobożności ludowej i w treści obchodzonych świąt maryjnych. Należy podkreślić, że w nauczaniu ojców Kościoła prawdy religijne o Bożym macierzyństwie Maryi, Jej dziewictwie oraz niepokalanym poczęciu często są ujmowane łącznie – jako tajemnica nadprzyrodzonej Boga działającej na ludzkiej naturze. Wydarzenie zwiastowania Bogurodzicy było opisywane już we wczesnym chrześcijaństwie w kontekście dogmatycznych prawd wiary.

Święty Sofroniusz (ok. 550–638), który był patriarchą Jerozolimy, a obecnie jest czczony jako święty zarówno w Kościele katolickim, jak i w Kościele prawosławnym, napisał obszerną mowę na zwiastowanie Bogarodzicy. Był gorliwym duszpasterzem i kaznodzieją, a dużą część życia poświęcał na obronę czystości wiary. Fakt zwiastowania jest dla św. Sofroniusza kolejnym argumentem w apologii wiary. W czasie, kiedy Sofroniusz był biskupem Jerozolimy, patriarchą Konstantynopola był Sergiusz I (ok. 565–638), który uznawany jest za twórcę monoteletyzmu, czyli koncepcji teologicznej, według której Chrystus miał tylko jedną wolę (Bożą), mimo natury boskiej i ludzkiej. Sergiusz uważał, że wola ludzka w Chrystusie została całkowicie podporządkowana woli Bożej czy przez nią wchłonięta. Sofroniusz, broniąc wiary, udowadniał na podstawie fragmentów Pisma Świętego, że Chrystus posiadał też wolę ludzką i objawiał ją niejednokrotnie w czasie życia ziemskiego. Fakt zwiastowania był również przedmiotem rozważań apologetycznych Sofroniusza. Po przytoczeniu fragmentu z Ewangelii według św. Łukasza o przybyciu archanioła Gabriela do Maryi, napisał:

Słyszysz, jak Bóg posłał, a wierzyć w to nie chcesz? Nie wątp w to, co Bóg zrządził, lecz wierz z największą pobożnością, iż Bóg, czego tylko chce, może w swej wszechmocy dokonać. Zresztą któż mógł posłać anioła, jeśli nie sam Bóg, który go stworzył, z nicości powołał do bytu i całą anielską naturę z niczego uczynił? Skoro więc jest pewne, że Bóg posłał, i pewne jest, że posłał anioła, jakże ta wypowiedź nie będzie prawdą? Niech to podziwiają wszyscy; niech widzą nieskończoną moc Bożą, niech nie odmawiają wiary opowiedzianym rzeczom20Sofroniusz, Mowa na zwiastowanie Bogarodzicy, w: Ojcowie Kościoła greccy i syryjscy: teksty o Matce Bożej, tłum. Wojciech Kania, Niepokalanów....

Po wskazaniu na nadprzyrodzony charakter poselstwa archanioła, Sofroniusz w swojej mowie dokonał analizy poszczególnych zwrotów z dialogu między archaniołem Gabrielem a Maryją. Interesujący jest zabieg literacki polegający na zacytowaniu – w dalszych passusach mowy – kolejnych zdań z fragmentu o zwiastowaniu w relacji św. Łukasza Ewangelisty i przeplataniu ich hipotetycznymi wypowiedziami Maryi. To znaczy Sofroniusz pisze tak, jakby Matka Boża i archanioł Gabriel prowadzili ze sobą długą rozmowę, stawiając pytania, wyrażając wątpliwości i stwierdzając fakty. Tak ułożony dialog staje się punktem wyjścia do wyjaśnienia teologii i znaczenia zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie. W końcowej części Sofroniusz podejmuje się apologii dziewictwa Maryi, wychodząc od pytania wyrażonego w zdaniu: „Jakże się to stanie, skoro nie znam męża” (Łk 1,34). Stawia kolejne pytania, jakby zadawała je archaniołowi sama Maryja:

Jak mam uwierzyć twym dalekim od ustalonych praw natury słowom? Widziałam wiele rodzących kobiet, ale nie znam takiej, która by zrodziła bez współżycia z mężczyzną. Jak więc może się to stać ze mną, która nigdy nie szłam po tych drogach natury? Jak mam być matką mężczyzny, gdy nie znam życia z mężczyzną? Czy dlatego że poślubiona zostałam mężowi według Prawa Mojżeszowego? Sądzisz, aniele, iż widziałam łoże ludzkie, skąd pochodzi poczęcie, brzemienność i narodzenie? Nigdy nie zbliżyłam się do mego oblubieńca i stróża z małżeńskim zamiarem. Jak więc możesz mi mówić o poczęciu, zrodzeniu i karmieniu mającego przyjść Syna?21Sofroniusz, Mowa na zwiastowanie…, s. 132..

Odpowiedź archanioła jest łagodna i przenosi płaszczyznę dyskusji z praw natury na nadprzyrodzoną łaskę:

Wiem – mówi – Dziewico, i jest dla mnie pewne, żeś nigdy nie widziała łoża męża. Wiem, jak nieskalane jest Twe dziewictwo; widzę boskie Twe myśli i nienaruszoną czystość. […] Odłóż tedy rzeczy doczesne i ziemskie, a patrz na wyższe, niebieskie, pozostaw rzeczy słabe i nędzne, a spoglądnij ze mną na podziwu godne i wzniosłe. Nie przedstawiam Ci narodzenia według praw natury, które następują z woli męża i ciała, ale Ci oznajmiam zrodzenie, które jest ponad prawami natury i zwykłym porządkiem rzeczy. […] Wiem, Panno, że dziewica nigdy nie zrodziła; lecz Ty porodzisz jako dziewica przeczysta i nieustanna. Wiem, że żadna kobieta nie zrodziła bez współudziału męża; lecz Ty porodzisz z woli Boga. Choć nie stworzyła sama siebie natura ludzka i praw sobie nie ustanawia, to Bóg, który stworzył naturę i ustanowił jej prawa, może też, gdy zechce, jej prawa zmienić22Przypis.

Temat zwiastowania Maryi był popularny zarówno wśród wschodnich, jak i zachodnich pisarzy chrześcijańskich. Oprócz obszernej mowy św. Sofroniusza, zaliczanego do syryjskich ojców Kościoła, znajdziemy cztery homilie św. Piotra Chryzologa (ok. 380–450), który należy do łacińskich ojców Kościoła. Piotr Chryzolog, który był metropolitą Rawenny, jest uznawany za wybitnego kaznodzieję Zachodu. Pochodzący z greki przydomek Piotra – „Chryzolog” znaczy „Złotousty”. Przez nadanie go św. Piotrowi, Kościół na terenie Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego chciał podkreślić, że ma również swojego „Złotoustego” kaznodzieję, podobnie jak Kościół wschodni ma św. Jana Chryzostoma. Homilie Piotra Chryzologa to teksty krótkie, które – podobnie jak u Sofroniusza – zawierają wiele cytatów biblijnych. Wyraża to charakter apologii wczesnochrześcijańskich; ich podstawą były fragmenty Pisma Świętego. Piotr Chryzolog wypowiada się z erudycją i wskazuje na porządek nadprzyrodzony dziewictwa oraz zwiastowania Maryi:

Dziewica zrodziła. To, co leży poza możliwością natury i doświadczenia, czego nie pojmuje rozum, nie ogarnia umysł, przed czym drży niebo, lęka się ziemia, podziwia stworzenie, jak opowie język? W końcu mówi ewangelista o poczęciu przez Dziewicę. Jak zrodzenie przez Dziewicę ludzkim językiem przedstawia, tak boską tajemnicę zamyka, a czyni tak po to, aby człowiek nie śmiał tego roztrząsać, w co ma obowiązek wierzyć23Piotr Chryzolog, Homilia na zwiastowanie Najświętszej Panny (3), w: Ojcowie Kościoła łacińscy: teksty o Matce Bożej, tłum. Wacław Eborowicz....

Zagadnienie zwiastowania w homiliach św. Piotra Chryzologa jest związane z kwestią dziewictwa. Miejscami zdaje się, że pisarz chrześcijański utożsamia te tematy, łącząc w scenie zwiastowania tajemnicę dziewictwa Maryi i wcielenia Syna Bożego. Argumentacja Chryzologa polega na systemowym przywoływaniu faktów biblijnych i tworzeniu z nich syntezy wiary chrześcijańskiej, z bardzo częstym odwołaniem do porządku nadprzyrodzonego, który przekracza ludzką naturę i prawa przyrody:

„Oto poczniesz i porodzisz Syna”. Kto wchodzi i wychodzi, i jego wejście, i wyjście nie zdradza najmniejszego śladu, ten jest mieszkańcem nieba, a nie człowiekiem. Kto przez swe poczęcie nie osłabia dziewictwa i przez swe narodzenie go nie usuwa, nie może być ziemskim, musi być niebieskim człowiekiem. Tu ustaje porządek naszego ciała, tu, gdzie dla boskiego narodzenia niebieski porządek staje się boską naturą, natura nasza nic nie znaczy. Mowa o poczęciu i narodzeniu nie śmie osłabić przekonania słuchacza ani w najmniejszym stopniu ujść uwagi chrześcijanina, gdy przy nadprzyrodzonym narodzeniu dziecka dzieją się znaki boskiej mocy24Piotr Chryzolog, Homilia na zwiastowanie Najświętszej Panny (2), w: Ojcowie Kościoła łacińscy…, s. 132..

Macierzyństwo Maryi połączone z dogmatyczną prawdą o dziewictwie Maryi nie może być traktowane wyłącznie biologicznie. Należy je rozumieć w perspektywie głębokiego osobistego związku Matki Bożej z Jezusem Chrystusem. To ze względu na zamysł wcielenia Słowa Przedwiecznego, Bóg uczynił Maryję czystszą niż jest człowiek u początku stworzenia. W tym wyraża się prymat uświęcającej łaski Boga i pierwszeństwo, które otrzymała Maryja ze względu na zbawcze dzieło Chrystusa25Patrz: Franz Courth, Mariologia – Maryja, Matka Chrystusa, w: Podręcznik Teologii Dogmatycznej, red. Wolfgang Beinert, tłum. Wiesław Szymona, Kraków.... To teologia tradycyjna akcentowała aspekt biologiczny dziewictwa Maryi wyrażający się w integracji cielesnej, czyli nienaruszalności, a także aspekt etyczno-moralny, czyli wolność od jakiegokolwiek grzechu, włącznie z grzechem pierworodnym. Mariologia przedsoborowa za mało poruszała kwestię całkowitego oddania się Maryi do dyspozycji Bogu. Aspekt teologiczny, wyrażający się w pozytywnej argumentacji na temat łaski, wybrania, obdarowania i przeżywania daru dziewictwa, był podejmowany sporadycznie26Patrz: Andrzej Napiórkowski, Prawdy wiary Kościoła o Maryi, Częstochowa 2018, s. 38.. Wyznanie wiary w dziewicze macierzyństwo było potwierdzane już od II wieku przez synody i sobory27Patrz: Courth, Mariologia…, s. 119.. W III wieku na Wschodzie pojawił się termin „zawsze Dziewica”, akcentujący trzy fazy: dziewicze poczęcie, dziewicze narodzenie Jezusa i brak współżycia małżeńskiego po narodzeniu Jezusa. Termin ten w IV wieku został przyswojony na Zachodzie28Patrz: Courth, Mariologia…, s. 129.. Nazywanie Maryi dziewicą po narodzinach Chrystusa podkreśla fakt, że jej życie należało wyłącznie do Boga, a więc również Syna Bożego, z którym była związana zarówno duchowo, jak i cieleśnie29Patrz: Courth, Mariologia…, s. 134..