Rozczarowujący ojcowie i niewiara Thomasa Hobbesa, Ludwiga Feuerbacha i Zygmunta Freuda

W tekście przyglądamy się kwestii, jak zdaniem amerykańskiego psychologa Paula C. Vitza na niewiarę Thomasa Hobbesa, Ludwiga Feuerbacha i Zygmunta Freuda wpłynął fakt, że ci słynni myśliciele mieli powody, aby być rozczarowani swoimi ojcami. Według Vitza są oni kolejnymi przykładami potwierdzającymi słuszność hipotezy tłumaczącej odrzucenie wiary religijnej przyczynami psychologicznymi związanymi z tak zwanym „ułomnym ojcem”.

Amerykański psycholog Paul C. Vitz w swojej książce Porzuceni przez ojca. Psychologia ateizmu wydanej przez Fundację Prodoteo1Paul C. Vitz, Porzuceni przez ojca. Psychologia ateizmu, tłum. Łukasz Duda, Fundacja Prodoteo, Warszawa 2023. prezentuje psychologiczne mechanizmy odpowiedzialne za przyjęcie lub odrzucenie wiary w osobowego Boga. W szczególności przedstawia tam własną hipotezę o związku przyczynowo-skutkowym między zaburzonymi relacjami z ojcem w okresie dzieciństwa a niewiarą religijną.  Vitz określa ją mianem „hipotezy ułomnego ojca”. Szczegółowo opisujemy ją w tekście „Ułomny ojciec” jako przyczyna niewiary u mężczyzn. Hipoteza Paula C. Vitza. Zgodnie z koncepcją Vitza rodzaj więzi między dzieckiem (szczególnie młodym chłopcem) a ojcem staje się wzorcem, na podstawie którego u osoby już dorosłej kształtują się wyobrażenie o Bogu i stosunek do Niego. Jak pisze Vitz:

[…] choć relacja z Bogiem jakościowo różni się od zwykłych relacji międzyludzkich, to jednak jest ona relacją interpersonalną i jako taka powinna podlegać wpływowi systemu przywiązania oraz wewnętrznych modeli roboczych, czyli wewnętrznym wzorcom przywiązania wypracowanym w dzieciństwie i innym wcześniej wyuczonym relacjom przywiązania. Bóg w ujęciu judeochrześcijańskim […] może być rozumiany jako wzór figury przywiązania: wszechwiedząca, wszechmocna, kochająca istota osobowa, łatwo dostępna przez całe życie, zapewniająca bezpieczeństwo w chwilach cierpienia i niepewności2P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 36..

Mówiąc o „ułomności” ojca, Vitz ma na myśli różne sytuacja, takie jak jego nieobecność w życiu dziecka z powodu śmierci lub porzucenia, wyraźna słabość, tchórzliwość, bycie niegodnym szacunku, wyrządzanie krzywd fizycznych, seksualnych lub psychicznych3Patrz P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 33.. W innych tekstach cyklu Nieracjonalne podstawy ateizmu pisaliśmy o tym, jak zdaniem Vitza brak ojców spowodowany ich wczesną śmiercią wpłynął na odrzucenie wiary religijnej (w osobowego Boga teizmu) przez takich słynnych myślicieli, jak Friedrich Nietzsche, David Hume, Bertrand Russell, Jean-Paul Sartre i Albert Camus. Tu przyglądamy się prezentowanym przez Vitza przykładom wpływu rozczarowujących ojców na sceptycyzm religijny Thomasa Hobbesa, Ludwiga Feuerbacha i Sigmunda Freuda.

Thomas Hobbes (1588–1679)

Silne oddziaływanie Hobbesa na filozofię nowożytną, a szczególnie filozofię społeczną, jest niewątpliwe. W czasach, w których żył, głoszenie jawnie ateistycznych poglądów mogło być niebezpieczne, stąd nigdy publicznie takich przekonań nie wyrażał. Jednak już za jego życia domniemywano, że jest ateistą lub przynajmniej sceptykiem, jeśli chodzi o religię chrześcijańską. Vitz wskazuje na fakt, że jego filozofia była w istocie racjonalistyczna, materialistyczna i epikurejska4Patrz P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 59.. A jak stwierdził jeden z badaczy Hobbesa, był on „albo ateistą, albo deistą i […] w obu przypadkach zamierzał obalić wiarę w religię objawioną”5Aloysius Patrick Martinich, The Two Gods of Leviathan. Thomas Hobbes on Religion and Politics, Cambridge University Press, Cambridge, U.K.....

Vitz podaje, że ojciec Hobbesa, noszący  również imię Thomas, nie był osobą, którą można by podziwiać:

Opisywano go jako ignoranta, choleryka i miłośnika gry w karty; podobno czasami zasypiał podczas nabożeństw, którym przewodniczył. Kiedy inny pastor sprowokował go przed drzwiami kościoła, doszło do bójki, w której starszy Hobbes uderzył swego przeciwnika, po czym uciekł poza Londyn. Jego rodzina nigdy więcej go nie widziała ani nie słyszała o nim, a on zmarł w zapomnieniu6P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 58..

Po odejściu ojca opiekę nad rodziną Hobbesa przejął wuj, ale Vitz stwierdza, że dostępne biografie i teksty samego Hobbesa juniora nie pozwalają stwierdzić, by połączyła go z wujem więź emocjonalna mogąca wyrobić u Thomasa właściwy rodzaj przywiązania. Zabrakło więc w życiu młodego Hobbesa mężczyzny, z którym połączyłaby go synowsko-ojcowska więź, tak istotna dla późniejszego ukształtowania się odpowiedniego stosunku do Boga. Dlatego Vitz przypadek Hobbesa podsumowuje następująco:

Wszyscy uczeni zgadzają się, że źródła jego konsekwentnego i intensywnego antyklerykalizmu łatwo znaleźć w zachowaniu jego ojca. Można uczciwie powiedzieć, że Hobbes był ważnym, historycznym wrogiem osobowego Boga chrześcijaństwa7P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 59..

Ludwig Feuerbach (1804–1872)

Feuerbach należy do znanych ateistów XIX wieku. Według jego projekcyjnej teorii pochodzenia idei Boga – to nie Bóg stworzył człowieka, ale człowiek stworzył ideę Boga na wzór swoich pragnień nieśmiertelności, wszechwiedzy, wszechmocy, bezpieczeństwa…

Ojciec Feuerbacha, Anzelm, to – zgodnie z opisem Vitza – wybitny prawnik o postępowych poglądach. W relacjach społecznych był osobą trudną, porywczą. W rodzinie określano go mianem „Wezuwiusza”. Vitz domniemywa, że wydarzeniem o wymiarze dramatycznym dla młodego Ludwiga był romans ojca z żoną jednego z przyjaciół rodziny; rozpoczął się on, gdy Ludwig miał dziewięć lat. Ojciec zamieszkał z kochanką, a ta urodziła mu syna, który również otrzymał imię Anzelm. Po śmierci kochanki w 1822 roku ojciec Ludwiga wrócił do żony.

Według Vitza sytuacja ta podważyła autorytet ojca w oczach Ludwiga. Choć Anzelm uchodził za postać wybitną, sprawa romansu musiała naruszyć szacunek Ludwiga do ojca:

wybitny ojciec Feuerbacha publicznie odrzucił swoją rodzinę, zamieszkał z inną kobietą i miał z nią dziecko. W końcu powrócił do prawowitej rodziny – ale tylko dlatego, że jego kochanka zmarła. Było to na początku XIX wieku, kiedy taki związek musiał wywołać wielki skandal. Wszystko to działo się między dziewiątym a dziewiętnastym rokiem życia Ludwiga, a okres ten jest kluczowy, jeśli chodzi o nauczenie się szacunku do własnego ojca8P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 65..

Zygmunt Freud (1856–1939)

Przypadek Freuda jest szczególnie interesujący, bo on sam zajmował się psychologicznymi wyjaśnieniami wiary religijnej. Jego koncepcje opisujemy w tekstach Religia jako nerwica oraz Pobożne życzenie nieistnienia Boga – jako przyczyna ateizmu. Freud uważał, że wiara religijna ma charakter neurotyczny i jest psychologicznie szkodliwa. Oczywiście był niewierzący. Jednocześnie dostrzegał związek między niewiarą a załamaniem się autorytetu ojca. Jak pisał: „Psychoanaliza […] codziennie pokazuje nam na konkretnych przykładach, jak młodzi ludzie, skoro tylko załamuje się autorytet ojca, tracą wiarę religijną”9Sigmund Freud, Poza zasadą przyjemności, tłum. Jerzy Prokopiuk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 310–311; cyt. za: P.C. Vitz,.... Vitz przyznaje, że „hipoteza ułomnego ojca” stanowi rozszerzenie teorii Freuda (patrz „Ułomny ojciec” jako przyczyna niewiary u mężczyzn. Hipoteza Paula C. Vitza).

Jak więc wyglądał stosunek Freuda do ojca? Czy niewiara Freuda daje się wytłumaczyć przyczynami, których działanie dostrzegał u innych? Odwołując się do biografów Freuda, Vitz stwierdza, że ojciec Zygmunta, Jakob „był dla swego syna rozczarowaniem – człowiekiem słabym, niezdolnym do zapewnienia utrzymania rodzinie”10P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 68.. Do tego był on bierny wobec antysemityzmu, przez co dodatkowo tracił w oczach syna. Vitz pisze:

Freud wspominał często wydarzenie opowiedziane mu przez ojca, kiedy to Jakob pozwolił antysemicie nazwać go „brudnym Żydem” i strącić mu kapelusz. Młody Sigmund, usłyszawszy tę historię, przeraził się brakiem zdecydowanej reakcji ojca i jego słabością11P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 68..

Vitz dostrzega ułomność ojcostwa Jakoba w jeszcze jednym aspekcie. Istnieją dwa listy Freuda, w których stwierdza on, że „jego ojciec był zboczeńcem seksualnym i że dzieci Jakoba cierpiały z tego powodu”12P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 69.. W swoich analizach na temat Freuda Vitz przypomina też, że Freud w centrum swojej teorii o kompleksie Edypa umieścił nienawiść do ojca: „Nie bez powodu można więc uznać, że wyrażało to przynajmniej jego silną, nieświadomą wrogość do własnego ojca i odrzucenie go”13P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 69..

Ten sam ojciec, który budził takie rozczarowanie, wprowadzał Freuda w świat religii żydowskiej. Vitz podkreśla, że to właśnie z jego osobą Freud kojarzył później judaizm i ideę Boga:

Gdy Sigmund był dzieckiem, Jakob zaangażował się w pewien rodzaj zreformowanego judaizmu; obaj spędzali godziny na wspólnej lekturze Biblii, a później Jakob coraz bardziej angażował się w czytanie Talmudu i dyskusje na temat żydowskich Pism. Krótko mówiąc, dla Sigmunda ten słaby, raczej pasywny „miły facet” kojarzył się z judaizmem i Bogiem, a także z tchórzostwem, perwersją seksualną oraz innymi słabościami, bardzo bolesnymi dla młodego Sigmunda14P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 69..

Freud nie miał więc ojca, który byłby dla niego autorytetem, który dałby mu poczucie bezpieczeństwa, z którym łączyłaby go więź oparta na synowsko-ojcowskiej miłości. Miał ojca, który budził w nim rozczarowanie i niechęć, a nie szacunek i podziw. Dlatego Vitz uznaje, że Freud stanowi bardzo dobry przykład tezy, o której sam pisał, w myśl której załamanie autorytetu ojca u młodego człowieka jest przyczyną utraty przez niego wiary religijnej.