Psychologiczne przyczyny ateizmu Richarda Dawkinsa, Daniela Dennetta i Christophera Hitchensa

Amerykański psycholog Paul C. Vitz argumentuje, że ateizm Richarda Dawkinsa, Daniela Dennetta i Christophera Hitchensa daje się wyjaśnić czynnikami psychologicznymi. W szczególności Vitz wyjaśnia ich ateistyczne skłonności za pomocą „hipotezy ułomnego ojca”.

Zgodnie z „hipotezą ułomnego ojca” zaproponowaną przez amerykańskiego psychologa Paula C. Vitza odrzucenie wiary przez mężczyzn można tłumaczyć brakiem w dzieciństwie właściwej relacji z własnym ojcem1Paul C. Vitz prezentuje swoją hipotezę oraz inne psychologiczne wyjaśnienia ateizmu w książce Porzuceni przez ojca. Psychologia ateizmu, tłum.... (patrz „Ułomny ojciec” jako przyczyna niewiary u mężczyzn. Hipoteza Paula C. Vitza). Jak pisze Vitz:

[Ojciec] może być nieobecny z powodu śmierci lub porzucenia; może być obecny, ale wyraźnie słaby, tchórzliwy i niegodny szacunku, nawet jeśli jest poza tym miły lub sympatyczny; może też być obecny, ale krzywdzi fizycznie, seksualnie lub psychicznie. Te wszystkie determinanty ateizmu razem wzięte noszą nazwę hipotezy ułomnego ojca2C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 33 [wyróżnienie zgodnie z oryginałem]..

Vitz przyznaje, że hipoteza ta jest rozszerzeniem idei Freuda, który opisywał Boga jako psychologiczny odpowiednik ojca3Patrz P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 30.. Problematyczna relacja nie musi jednak łączyć dziecka z tylko biologicznym ojcem. Gdy go brak, funkcję ojca może pełnić inny mężczyzna, mający być opiekunem i autorytetem dla dziecka.

Richard Dawkins (ur. 1941) – molestowany?

Dawkins ‒ najsłynniejszy z tzw. nowych ateistów ‒ znany jest z prób wykazywania nieracjonalności religii oraz jej konfliktu z nauką. Argumentuje, że na rzecz fałszywości religii przemawiają odkrycia naukowe. Vitz przekonuje jednak, że pojawienie się argumentacji przeciwko religii zostało poprzedzone przyczynami natury psychologicznej.

Dawkins urodził się w Kenii. Jego ojciec pracował w rolniczej służbie kolonialnej. Richard jeszcze przed dwudziestym rokiem życia „był […] typowym anglikańskim chrześcijaninem”4P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 79.. Jednak gdy był jeszcze dzieckiem, nastąpiła separacja z ojcem: „Po latach spędzonych w Kenii jego ojciec wrócił do Anglii na odziedziczoną farmę, gdzie opracował wiele ważnych innowacji rolniczych. Młody Dawkins został wysłany do Oundle – znanej angielskiej szkoły z internatem, należącej do Kościoła Anglii”5P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 79.. W tej właśnie szkole Richard miał doświadczyć molestowania seksualnego, które, jak zauważa Vitz, mogło wywołać negatywne skojarzenia z religią. Jednocześnie nie bez znaczenia dla nastawienia, jakie miał w przyszłości do religii, pozostawała kwestia separacji od rodziców. Vitz następująco opisuje tę sytuację:

w wieku dziewięciu lat, ucząc się we wspomnianej szkole anglikańskiej, Dawkins zgłosił, że molestował go nauczyciel łaciny, najwyraźniej związany z Kościołem anglikańskim. To doświadczenie mogło wywołać silne, negatywne skojarzenia z religią już we wczesnym wieku. Ponadto w tym czasie był on oddzielony od ojca i matki, co było typowe dla szkoły z internatem. […] Krótko mówiąc, zanim naprawdę zrozumiał dowody naukowe lub wiele logicznych argumentów przeciwko religii, miał już silną negatywną reakcję emocjonalną przeciwko niej. To mogło go przygotować do późniejszego „nawrócenia ateistycznego”6P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 79..

Daniel Dennett (ur. 1942) – zadowolony z braku ojca w jego życiu

Jak już pisaliśmy („Kiedyś byłem ateistą, ale…” – argument, który szczególnie boli wojujących ateistów), Dennett – znany i uznany filozof specjalizujący się w kognitywistyce i filozofii umysłu – głosi, że wiara ateistyczna jest racjonalna, bo „to wiara nieustannie testowana i korygowana, a bronią jej tylko świadectwa naszych zmysłów i rozum”7Daniel Dennett, Niech się sąsiedzi dowiedzą, w: Richard Dawkins i in., Czterej jeźdźcy Apokalipsy. Jak się zaczęła ateistyczna rewolucja. Dawkins, Dennett,.... Niemniej, jak wskazuje Vitz, brak wiary religijnej u Dennetta daje się wytłumaczyć przyczynami psychologicznymi, o których mówi „hipoteza ułomnego ojca”. W tym wypadku chodzi o brak ojca spowodowany śmiercią. Jak pisze Vitz:

Jego podstawowe informacje biograficzne pasują do naszej hipotezy. Urodził się w Bostonie. Podczas drugiej wojny światowej Daniel wraz z rodzicami przeniósł się do Libanu, gdzie jego ojciec był agentem kontrwywiadu rządu amerykańskiego. Kiedy ojciec wyjechał z misją na Bliski Wschód, zginął w niewyjaśnionej katastrofie lotniczej. Młody Daniel miał wtedy pięć lat8P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 80..

W autobiografii Dennett wyraża zadowolenie, że w jego życiu ojciec praktycznie nie występował. Cieszy się, że nie musiał spełniać jego oczekiwań:

W czasach mojej młodości niektórzy z moich przyjaciół byli synami wybitnych, a nawet sławnych profesorów z Harvardu czy MIT. Widziałem, jak bardzo ich to obciążało, gdy starali się zasłużyć na uwagę ojców. Aż strach pomyśleć, co stałoby się ze mną, gdybym musiał sprostać oczekiwaniom mojego ojca, a nie tylko tym, które zostały ekstrapolowane pod jego nieobecność poprzez oczekiwania moich przyjaciół i rodziny9Daniel Dennett, Daniel Dennett: Autobiography (Part 1), http://philosophynow.org/issues/68/Daniel_Dennett_Autobiography_Part_1; cyt.  za: P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 80..

Zdaniem Vitza, z psychologicznego punktu widzenia reakcja Dennetta na brak ojca to wyraz racjonalizacji i zaprzeczenia. Niemniej brak ów dobrze pasuje do przedstawionej przez Vitza teorii o psychologicznych przyczynach ateizmu.

Christopher Hitchens (1949–2011) – odległy ojciec bez sukcesów i bezduszny były ksiądz

Christopher Hitchens był dziennikarzem ostro atakującym religię. Znany jest między innymi jako autor książki Bóg nie jest wielki. Jak religia wszystko zatruwa. Wiarę religijną zestawiał z wiarą w sztuczki magiczne: „Te same nie-argumenty, taki sam brak wynikania i robienie cnoty ze ślepej wiary”10Wypowiedź Christophera Hitchensa w: Czterej jeźdźcy Apokalipsy, s. 85. Patrz też „Kiedyś byłem ateistą, ale…” – argument, który szczególnie boli.... Vitz zwraca uwagę, że „w jego licznych pismach politycznych najczęściej przewijał się motyw sprzeciwu wobec autorytaryzmu”11P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 81..

W jaki sposób Hitchens wpasowuje się w hipotezę o psychologicznych podstawach ateizmu? Ojciec Christophera był oficerem brytyjskiej marynarki wojennej, a jego zawód cieszył się w Anglii szacunkiem. Vitz zwraca jednak uwagę, że Hitchens często nazywał swojego ojca „komandorem” i wspominał go jako osobę bardzo cichą, mało się odzywającą. Jak domniemywa Vitz:

Być może jego najwcześniejsze wspomnienia o »komandorze« wpłynęły na jego trwającą całe życie pogardę dla przejawów autorytaryzmu. […] Choć Christopher darzył „komandora” pewnym szacunkiem, szczególnie za jego udział w walce z Niemcami. Nie były to jednak bliskie relacje. Ojciec uważał, że trzeba być wysportowanym, a Christopher rozczarowywał go, ponieważ był niski i nie interesował się sportem12P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 81–82..

W pewnym momencie ojciec został zwolniony z marynarki, co zdaniem Vitza „oznaczało ewidentne osłabienie jego statusu jako ojca13P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 82..

Vitz zwraca uwagę na szczególnie silną więź chłopca z matką Yvonne. Kiedy Christopher miał około 20 lat, matka powiedziała mu o swoim romansie i zamiarze porzucenia ojca. (Mąż Yvonne dopiero później dowiedział się o jej romansie). Matka związała się z byłym anglikańskim duchowny Timothym Bryanem; oboje zostali uczniami pogardzanego przez Christophera indyjskiego guru Maharishiego Mahesh Yogi. Wkrótce do Hitchensa i jego ojca dotarły tragiczne informacje o śmierci matki i jej partnera. Vitz pisze:

Niebawem gazety doniosły, że Yvonne i Bryan zostali znalezieni martwi w hotelu w Atenach. Według pierwszej informacji Bryan zamordował Yvonne, a następnie popełnił samobójstwo. Okazało się to jednak nieprawdą. Oboje zażyli tabletki w ramach paktu samobójczego. To wydarzenie bardzo wpłynęło na Christophera, który wielokrotnie pisał na temat samobójstwa, nazywając je często „samomordem”14P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 82..

Vitz przyjmuje, że były ksiądz z punktu widzenia psychologii może być traktowany jako reprezentujący postać ojca, który negatywnie wpłynął na obraz religii: „Z naszej perspektywy widzimy postać ojca w osobie byłego księdza Bryana, związanego zarówno z chrześcijaństwem, jak i religią New Age. Jest jasne, że Hitchens postrzegał Bryana jako istotną przyczynę samobójstwa jego ukochanej matki”15P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 83.. W ten sposób relacje Christophera z ojcem biologicznym oraz stosunek do byłego księdza Bryana stanowią psychologiczne czynniki skłaniające go do ateizmu. Mamy tu bowiem obraz „Hitchensa ze stosunkowo odległym ojcem, który nie odnosił szczególnych sukcesów, stracił żonę na rzecz bezdusznego byłego księdza, częściowo ponoszącego winę za śmierć matki Hitchensa”16P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 83..

Zakończenie

Nowi ateiści stanowią ostatnią grupę spośród ateistów, agnostyków czy innych osób sceptycznie nastawionych do religii, których sceptycyzm wobec wiary religijnej Vitz w swojej książce Porzuceni przez ojca. Psychologia ateizmu tłumaczy „hipotezą ułomnego ojca”. Jak stwierdza na zakończenie tej części swojej publikacji: „W żadnym przypadku nie mamy do czynienia z silnym, kochającym ojcem, który miałby bliskie relacje z synem czy córką”17P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 83.. Vitz jest oczywiście świadomy złożoności czynników odpowiadających za przyjmowanie lub odrzucenie wiary. Niemniej jego hipotezę oraz jego badania można potraktować jako ilustrację ciekawego programu badawczego, jakim jest analiza w szczególności psychologicznych podstaw ateizmu, a ogólnie wszelkich pozaracjonalnych przyczyn niewiary. Nie brak bowiem opracowań o psychologicznych i innych podwalinach religii i pobudkach religijności. Ich powszechność może sugerować, że wiara religijna w przeciwieństwie do niewiary jest czymś z gruntu nieracjonalnym. Rozpowszechnienie badań takich jak prezentowane przez Vitza oraz innych tego typu analiz także spoza psychologii może przyczynić się do bardziej wyważonej oceny racjonalności wiary i niewiary.