Józefa Stalina, Adolfa Hitlera, Mao Zedonga psychologiczne przyczyny niechęci wobec Boga Ojca

Amerykański psycholog Paul C. Vitz swoją „hipotezą ułomnego ojca” wyjaśnia stosunek do religii trzech ikon totalitaryzmu XX wieku. Okazuje się, że ojcowie Józefa Stalina, Adolfa Hitlera, Mao Zedonga często nadużywali przemocy wobec synów. Fakt ten dobrze odpowiada idei zawartej w hipotezie Vitza, że obraz i stosunek do ojca lub męskiego opiekuna z okresu dzieciństwa przekłada się na późniejszy stosunek do wiary w osobowego Boga.

Hipoteza Vitza stanowi rozszerzenie teorii Zygmunta Freuda wyjaśniającej ideę Boga jako ludzką projekcję stanowiącą wyraz pobożnych życzeń (patrz też Pobożne życzenie nieistnienia Boga – jako przyczyna ateizmu). Wcześniej została ona sformułowana przez niemieckiego filozofa Ludwiga Feuerbacha (1804–1872). Freud argumentował, że projekcja figury ojca, czyli Boga, wywodzi się z kompleksu Edypa (patrz Religia jako nerwica). Według Vitza teoria Freuda odwołująca się do kompleksu Edypa bardzo dobrze nadaje się jako psychologiczne wyjaśnienie odrzucenia wiary w Boga. Vitz podaje:

Freud regularnie opisywał Boga jako psychologiczny odpowiednik ojca, a zatem naturalnym wyrazem motywacji związanej z kompleksem Edypa byłoby silne, nieuświadomione pragnienie nieistnienia Boga. W ujęciu freudowskim ateizm jest więc złudzeniem spowodowanym pragnieniem zabicia ojca (Boga) […]1Paul C. Vitz, Porzuceni przez ojca. Psychologia ateizmu, tłum. Łukasz Duda, Fundacja Prodoteo, Warszawa 2023, s. 30..

Dokonana przez Vitza modyfikacja koncepcji Freuda polega na rozszerzeniu założenia, że stosunek do ojca wpływa na obraz Boga. Vitz pisze, że na obraz Boga, jaki mężczyzna przyjmuje jako dorosły, wpływa nie tyle sam kompleks Edypa, co w ogóle obraz ojca i stosunek do ojca, jaki się wytworzył w dzieciństwie. Zgodnie z „hipotezą ułomnego ojca” odrzucenie wiary przez mężczyzn można wytłumaczyć brakiem wypracowania we wczesnym dzieciństwie właściwej relacji z własnym ojcem (patrz „Ułomny ojciec” jako przyczyna niewiary u mężczyzn. Hipoteza Paula C. Vitza). Jak pisze Vitz, ułomność czy słabość ojca prowadząca do negatywnego w późniejszym okresie stosunku do Boga może przejawiać się na różne sposoby:

[Ojciec] może być nieobecny z powodu śmierci lub porzucenia; może być obecny, ale wyraźnie słaby, tchórzliwy i niegodny szacunku, nawet jeśli jest poza tym miły lub sympatyczny; może też być obecny, ale krzywdzi fizycznie, seksualnie lub psychicznie. Te wszystkie determinanty ateizmu razem wzięte noszą nazwę hipotezy ułomnego ojca2P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 33 [wyróżnienie zgodnie z oryginałem]..

Vitz przekonuje, że niekiedy stanowisko ateistyczne ktoś może przyjąć nie dlatego, że przemawiają za tym racje i logika, ale ponieważ w dzieciństwie nie wytworzyły się u niego właściwy obraz ojca i relacja z ojcem. Niekiedy zaś owa relacja naznaczona została takimi elementami, że ktoś woli, aby Boga – niejako „stworzonego” na obraz ojca – nie było.

W przeciwieństwie do znanych ateistów i agnostyków prezentowanych w sekcji Nieracjonalne podstawy ateizmu ojcowie Stalina, Hitlera i Mao Zedonga nie umarli wcześnie. Swoim postępowaniem wobec dzieci i innych członków rodziny nie wzbudzali szacunku i miłości, ale raczej wywoływali niechęć, nienawiść i strach. Stalin, Hitler i Mao Zedong mieli więc psychologiczne powody, aby żywić niechęć do idei Boga Ojca.

Przyjrzyjmy się krótko, jak Vitz prezentuje tę sprawę w przypadku każdego z nich.

Józef Stalin (1879–1953) i jego ojciec bez serca

Vitz przytacza komentarz przyjaciela Stalina z młodości, który wskazuje na to, że ojciec Stalina traktował go niesprawiedliwie, dotkliwie bił, zachowywał się, jak człowiek bez serca:

Niezasłużone i dotkliwe bicie sprawiło, że ten chłopiec stał się tak zawzięty i pozbawiony serca jak jego ojciec. Ponieważ wszyscy ludzie sprawujący władzę nad innymi wydawali mu się podobni do ojca, wkrótce zrodziło się w nim pragnienie zemsty na wszystkich stojących wyżej od niego3Alan Bullock, Hitler i Stalin. Żywoty równoległe, tłum. Jan Mianowski, Feliks Pastusiak, Państwowy Instytut Wydawniczy, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1994,....

Ojciec Stalina często był nieobecny w domu ze względu na pracę w pobliskich miastach. Kiedy zaś się już pojawiał, „dużo pił i bił żonę, matkę Józefa, do której Józef był przywiązany”. Wissarion Dżugaszwili to człowiek „surowy i brutalny”4P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 121.. Jako wyraz niechęci do ojca być może należy potraktować przytaczany przez Vitza fakt, że Józef odrzucił nazwisko rodowe – Dżugaszwili, przyjmując ostatecznie nazwisko Stalin, oznaczające stal.

Józef jeszcze w okresie młodości był wierzący. Za namową matki kształcił się… w seminarium duchownym. W tym czasie został jednak ateistą. Vitz następująco podsumowuje związek walki Stalina z religią oraz uwarunkowań psychologicznych, jakim podlegał:

Jako przywódca polityczny Stalin z wielką energią prześladował Kościół, zwłaszcza prawosławny. Komuniści zamordowali, często w makabryczny sposób, tysiące księży prawosławnych. Biorąc pod uwagę charakter Stalina, nietrudno zrozumieć, dlaczego komunizm z jego wyraźnym odrzuceniem Boga i wszelkich innych wyższych autorytetów, takich jak car, był dla niego bardzo atrakcyjny5P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 121..

Adolf Hitler (1889–1945) – syn przemocowego ojca

Cytowany przez Vitza Alan Bullock w biograficznych tekstach poświęconych Hitlerowi stwierdza, że ojciec Adolfa, Alois Hitler, podobnie jak ojciec Stalina, był „władczy i samolubny, wykazywał niewiele zainteresowania uczuciami o wiele młodszej żony i miał równie mało zrozumienia dla dzieci”6A. Bullock, Hitler i Stalin, s. 19; cyt. za: P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 122., był również „oschły, niesympatyczny i zapalczywy”7Alan Bullock, Hitler. Studium tyranii, tłum. Tadeusz Evert, Czytelnik, Warszawa 1969, s. 27; cyt. za: P.C. Vitz, Porzuceni przez.... Starszy przyrodni brat Adolfa skarżył się, że był „niemiłosiernie” bity przez ojca8Patrz P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 122.. Od starszej przyrodniej siostry Adolfa dowiadujemy się, że ten „codziennie dostawał solidne lanie”9John Toland, Adolf Hitler, Doubleday, Garden City 1976, s. 9; cyt. za: P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 122.... Ojciec Adolfa bił również swoją żonę. Także nad psem się znęcał10Patrz P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 122..

Vitz pisze, że matka Adolfa, podobnie jak matka Stalina, popychała syna ku Kościołowi. Choć początkowo odbywało się to bez protestów syna, to ostatecznie w wieku bierzmowania Adolf się zbuntował. Od tego momentu „nie miał nic dobrego do powiedzenia o chrześcijaństwie”. Jeśli chodzi o stosunek do judaizmu, to jest to sprawa dobrze znana. Niemniej, jak zauważa Vitz, Hitler zachował „skromną, choć raczej abstrakcyjną wiarę w Boga”. Inspirację stanowili dla niego dwaj ateistyczni filozofowie – Schopenhauer i Nietzsche. Vitz stwierdza:

Jak wszyscy politycy, Hitler interesował się przede wszystkim władzą, a jego fascynacja dwoma filozofami wynikała z tego, że zajmowali się przede wszystkim ludzką wolą. Głęboka wrogość wobec chrześcijaństwa wynikała z jego żydowskiego pochodzenia, władzy społecznej i – jak sądzę – z przedstawiania Boga jako Ojca11P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 122–123..

Mao Zedong (1893–1976) i jego ojciec tyran

W tradycyjnych religiach Chin, czyli taoizmie, konfucjanizmie, ale też w popularnym w Chinach buddyzmie – nie występuje teistyczna idea osobowego Boga, a tym bardziej Boga Ojca. W taoizmie i konfucjanizmie mówi o się o tao jako bezosobowym absolucie, z którego wywodzi się cała rzeczywistość empiryczna oraz ład, który w niej panuje. Choć w niektórych odmianach buddyzmu Buddę traktuje się jako postać boską, to jednak nie przypisuje się mu cech Boga Ojca i Stwórcy, jak to jest w teizmie chrześcijańsko-żydowskim. W szczególności w rozpowszechnionej niegdyś w Chinach wersji buddyzmu zen idea Buddy jako boga osobowego jest nieobecna.

Ze względu na wychowanie w chińskiej kulturze Mao Zedong nie był prawdopodobnie, jak zauważa Vitz, wrogo nastawiony akurat do religii chrześcijańskiej i idei Boga Ojca. Niemniej relacje Mao z ojcem miały taki charakter, że rewolucyjna i ateistyczna filozofia mogła mu się wydawać atrakcyjna. Jak podaje Vitz: „ojciec Mao jest opisywany jako rodzinny tyran, a młody Mao od dzieciństwa stawał po stronie matki i innych członków rodziny w domowych kłótniach. Ewidentnie nienawidził ojca”12P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 123.. Ateistyczna wizja rzeczywistości funkcjonująca w marksizmie była więc atrakcyjna dla kogoś takiego jak Mao, kto na wzór patologicznej postaci ojca, z którym miał kontakt w dzieciństwie, mógł w swym umyśle wytworzyć obraz równie patologicznego Boga.

Zakończenie

Zdaniem Vitza:

ateizm polityczny skrajnych odmian nie jest najbardziej odpowiedni do podawania przykładów hipotezy ułomnego ojca, ponieważ […] większość polityków interesuje przede wszystkim zdobycie władzy, a nie odrzucenie Boga w sposób intelektualny. Mimo to istnieją powody, by widzieć związek hipotezy ułomnego ojca z atrakcyjnością ateistycznej przemocy w ich życiu13P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 123..

Stalin, Hitler i Mao Zedong byli politycznymi ateistami w tym sensie, że zwalczanie religii było dla nich sprawą polityczną, że posiadali władzę i korzystali z niej, by szerzyć antyreligijną ideologię. Łączy ich nie tylko fakt, że byli tyranami, ale sami doświadczyli tyranii ojca w dzieciństwie. Nikt nie chciałby mieć takiego ojca, jak miał Hitler, Stalin i Mao Zedong. Zgodnie z hipotezą Vitza o „ułomnym ojcu” – doświadczenia z dzieciństwa wymienionych powyżej tyranów wytworzyły w nich obraz Boga Ojca, którego też woleliby, aby nie istniał. Jeśli hipoteza Vitza jest słuszna, to w pewnym sensie ich przekonanie o nieistnieniu osobowego Boga może być wyrazem myślenia życzeniowego.