Filozofia prawa natury czyli dlaczego pestka chce być drzewem

W jaki sposób ustanowić prawo tak, aby odpowiadało ono faktycznej naturze człowieka? W jaki sposób wywieść normę prawną i moralną z rzeczywistości? Tomasz z Akwinu korzystając z dorobku rzymskiej filozofii prawa proponuje koncepcję prawa, która pozwala na rozpoznawanie norm prawnych zawartych w celowo zorientowanej naturze.

Filozofia średniowieczna otrzymała w spadku po starożytności (zwłaszcza filozofii rzymskiej) dwa terminy oznaczające „prawo”, tj. lex oraz ius.  Zachodziła między nimi istotna różnica znaczeniowa. Termin lex oznaczał prawo zobowiązaniowe, które nakłada nakazy, zakazy i wyznacza obowiązki. Z kolei termin ius odnosił się do prawa uprawnieniowego, które określało przywileje, wolności oraz roszczenia. Dla wyjaśnienia różnicy między dwoma terminami, posłużmy się przykładem: obowiązek rozliczenia się z podatków w Urzędzie Skarbowym wchodzi w zakres lex (jest to obowiązek), podobnie zakaz przechodzenia przez ulicę na czerwonym świetle. Natomiast w zakres ius będzie wchodzić np. prawo do darmowej edukacji lub prawo do prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Są to pewne uprawnienia, wolności, roszczenia i możliwości, na które prawo człowiekowi zezwala, ale nie nakłada nań obowiązku.

Dwoistość prawa – zobowiązaniowego i uprawnieniowego – stanowiło przedmiot nie tylko debaty prawnej, ale również i filozoficznej. Debata ta szczególnie nasiliła się w okresie średniowiecza, kiedy to dostrzeżono, że określenie relacji między obowiązkiem a roszczeniem jest w zasadzie problemem głębszym. Spór też zyskał filozoficznego znaczenia, ponieważ średniowieczni myśliciele zainteresowani byli w ugruntowaniu prawa pozytywnego w prawie natury. Ich zamiarem było pokazać, że wszelkie normy prawne tak naprawdę mają uzasadnienie w naturze, w świecie rzeczywistości, a w konsekwencji  – w samym Bogu, który powołał świat do istnienia. Filozofowie i teologowie zadali szereg pytań:  w jakiej relacji pozostają do siebie obowiązek i uprawnienie? W jaki sposób natura może być podstawą zarówno obowiązków, jak i uprawnień?

Filozofia rzymska o ugruntowaniu lex w naturze

Przyjrzyjmy się teraz jak rozumiano filozoficzne prawo natury lex w filozofii rzymskiej. O prawie takim Cyceron pisał następująco: „Prawdziwym prawem jest rozum prawy, zgodny z naturą, wszędzie rozprzestrzeniony, stały, wieczny, który nakłada obowiązki, zabrania podstępu, który nie na próżno uczciwym nakazuje lub zakazuje, a nieuczciwych nakazując lub zakazując nie poruszy”1Cyceron, De Republica, lib. III, c. 23, 33, cyt za: M. Krąpiec, Człowiek i prawo naturalne, Lublin 1999, s..... Zwróćmy uwagę na kilka kwestii, które porusza Cyceron: 1) prawo (natury) jest tożsame z naturą i rozumem, w konsekwencji, prawo (pozytywne) musi opierać się o naturę i rozum, 2) prawo jest wieczne, 3) prawo jest niezmienne. Dodatkowo, Cyceron definiuje prawo natury jest porządek i organizację świata, uważa również, że prawo jest źródłem obowiązków (nakazów i zakazów).

Jednym z ważniejszych wątków w filozofii Cycerona jest przekonanie, że źródłem porządku i organizacji świata jest wspólny byt, czyli natura. Natura jest źródłem wszystkich rzeczy w świecie, które powiązane są ze sobą przyczynowo-skutkowo, natura jest też miarą dla rzeczy, tj. zgodne z prawem mogą być jedynie te normy, które są zgodne z naturą. Cyceron oraz inni rzymscy stoicy ostatecznie przyznali naturze cechy boskie, a w konsekwencji uznali, że bóg-natura jest przyczyną porządku świata, w którym to porządku ugruntowane jest prawo natury.

Jakie płynęły z tego skutki dla  moralnego życia człowieka? Bóg-natura jest u stoików podstawą teologii i etyki, zaś etyczne działanie polega zatem na postępowaniu zgodnym z naturą. A czym jest dla człowieka takie postępowanie? Cyceron odpowiada, że postępowanie zgodne z naturą jest postępowaniem zgodnym z rozumem, ponieważ naturą człowieka i świata jest rozumność (dla człowieka bycie rozumnym jest naturalne). Skoro etyczne życie człowieka to życie zgodne z naturą rozumną i skoro normy rozumu są wyrażone w prawie, należy postawić znak równości między rozumem a prawem naturalnym. Prawo naturalne jest tożsame zarówno z naturą, jak i z rozumem, ponieważ natura jest rozumna oraz jest samym rozumem.

Rzymski podział prawa

Oprócz refleksji nad związkiem prawa z naturą, rozumem i Bogiem, rzymska myśl prawna przekazała Średniowieczu również koncepcji podziału prawa. Autorem tego podziału był Ulpian, który wyróżnił prawo wieczne, prawo naturalne oraz prawo stanowione (pozytywne)2Ulpian, Institutiones, lib. I, 1, 1, 3, cyt. za: M. Krąpiec, Człowiek i polityka, Lublin 2007, s. 154.. Podział ten stał się powszechnie obowiązujący dla prawnej i filozoficznej myśli średniowiecznej. Jaka była różnica między trzema rodzajami praw? Otóż, prawo wieczne (lex aeterna) utożsamiano z prawem rządzącym światem, obejmowało ono nie tylko ludzi, ale także rośliny, zwierzęta itp. Na przykład, prawo powszechnego ciążenia, prawa termodynamiki, prawa dotyczące zachowania pewnych substancji chemicznych, ale też reguły dotyczące prokreacją czy odżywianiem organizmów żywych (roślin, zwierząt i ludzi) – to wszystko należało do prawa wiecznego. Sprawy ludzkie regulowało prawo naturalne (lex naturalis), dotyczyło głównie moralności. W zakres prawa naturalnego wchodziłyby zatem wszystkie normy, które regulują relacje międzyludzkie: zakaz zabijania, kradzieży, ale też prawo do kształcenia, prawo do zawierania związków małżeńskich itp.  Z kolei prawo stanowione (lex humana lub lex civilis) było dziełem całkowicie ludzkim opisanym w kodeksach i zbiorach przepisów prawnych. To właśnie stoicy oraz prawnicy rzymscy prawo naturalne uznali za nadrzędne wobec prawa stanowionego.

Najistotniejszym bodaj problemem filozoficznym, z jakim borykali się średniowieczni filozofowie i teologowie było pytanie w jaki sposób z natury czyli bytu (podstawy prawa) wywieść normę moralną (lub prawną). W jaki sposób uzasadnić np. zakaz zabijania w oparciu o naturę, czyli byt? Czy można argumentować np. za zakazem kradzieży powołując się na przekonanie że kradzież jest niezgodna z rozumną naturą? Tomasz z Akwinu był jednym z myślicieli, którzy rozważali to zagadnienie.  Dla niego problem ten sprowadzał się do zagadnienia ciągłości między naturą a prawem, bytem a dobrem, naturą a moralnym obowiązkiem.

Tomasz z Akwinu o prawie natury

Celem rozważań Tomasza było pokazanie związku i ugruntowania norm (moralnych oraz prawnych) w naturze tak, aby z jednej strony prawo pozytywne, budowane na prawie naturalnym wspierało naturę ludzką i było z nią zgodne, a z drugiej strony, aby nie tworzyć takich przepisów prawnych, które byłyby całkowicie sprzeczne z ludzką naturą. Tomasz argumentuje następująco: o ile świat został stworzony przez Boga i z woli Boga, o tyle świat jest przez Boga rządzony i kierowany. Plan i zamysł, według którego Bóg zarządza światem jest odwiecznym prawem Bożym. Stworzenia uczestniczą w tym prawie na mocy swojej własnej natury. Innymi słowy, jeżeli natura ludzka została stworzona przez Boga, to jest zgodna z Bożym planem i zamysłem.

Przyjrzyjmy się teraz w jaki sposób Tomasz rozwiązuje problem ciągłości natury ludzkiej i norm, przejścia od prawa wbudowanego w naturę do moralnych powinności człowieka. Po pierwsze, według Tomasza byt i dobro są ze sobą tożsame. Byt, to, co jest, to, co istnieje jest dobre; przez sam fakt, że byt jest, został stworzony przez Boga oraz powołany do istnienia – byt jest już jakimś dobrem. Po drugie, człowiek posiada naturalną skłonność do dobra – nawet jeśli błądzi i myli się w tym, czym jest dobro, którego pragnie, zawsze dokonuje wyborów sądząc, że jest to jakieś dobro. Rozum w sposób naturalny uznaje byt za dobro i w konsekwencji ku niemu kieruje działanie, a nakazuje unikać przeciwieństwa (zła). Tę naturalną inklinację człowiek dzieli ze wszystkimi stworzeniami, ponieważ wszelkie stworzenie chce zachować istnienie zgodnie ze swoją naturą3Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, q. 5, a. 1, ad. 1.. W przypadku człowieka postępowanie zgodne z jego naturą odpowiada trzem „poziomom” życia: wegetatywnemu, zmysłowemu, które dzieli on ze światem roślinnym i zwierzęcym, oraz rozumnemu, właściwemu tylko ludzkiej istocie. Zgodne z naturą jest to, że człowiek pragnie się odżywiać i rozmnażać (życie wegetatywne), zgodne z naturą jest to, że unika bólu, chce poznawać zmysłowo (za pomocą wzroku, słuchu itd.) otaczającą go rzeczywistość (życie zmysłowe). Zgodne z naturą jest dla człowieka wreszcie to, że chce rozwijać się intelektualnie, dąży do życia duchowego i intelektualnego.

Tomaszowa koncepcja natury jest teleologiczna. Oznacza to, że natura jest ukonstytuowana celowo, a każdy naturalnie powstały byt dąży do właściwego dla siebie celu: celem dla pestki jabłka jest jabłoń, ponieważ z pestki może rozwinąć się drzewo; celem dla dzikiego zwierzęcia jest osiągnięcie pełnej i rozwiniętej swojej własnej natury, ponieważ zdrowe i silne ciało zwierzęce oraz silne instynkty są tym, co należy do natury zwierzęcia; podobnie celem człowieka jest rozwój jego własnej natury we wszystkich jej aspektach, ale przede wszystkim – intelektualnej.

Ta koncepcja natury stała się dla Tomasza podstawą budowania praw. Normy prawne i moralne są zgodne z naturą jeżeli w ramach natury są one celami bytu, którego te normy dotyczą. Dlatego Tomasz może jednocześnie twierdzić, że prawo naturalne jest obiektywnie istniejącym planem Stwórcy oraz że natura człowieka jest miarą i źródłem prawa natury. W obrębie koncepcji tomistycznej możemy mówić, że nakazem prawa natury jest ujmowane na czysto biologicznym poziomie rozmnażanie, a także przeciwstawienie się krzywdom wyrządzonym bliźniemu. Dlaczego jest to możliwe? Ponieważ zarówno nakaz rozmnażania się oraz nakaz przeciwstawiania się złu, mimo że pierwszy dotyczy świata wegetatywno-zmysłowego, a drugi – świata rozumnego, wpisuje się w Tomaszową koncepcję dobra, które jest celem natury.