Psychologiczne przyczyny ateizmu Friedricha Nietzschego

Według amerykańskiego psychologa Paula C. Vitza ateizm Friedricha Nietzschego daje się wyjaśnić za pomocą „hipotezy ułomnego ojca” (o której pisaliśmy w tekście
„Ułomny ojciec” jako przyczyna niewiary u mężczyzn. Hipoteza Paula C. Vitza). „Ułomność” ojca Nietzschego polegała na tym, że zmarł on, gdy Friedrich był jeszcze dzieckiem. Jak się okazuje, utrata ojca silnie wpłynęła na psychikę chłopca, co z kolei spowodowało potępienie przez niego chrześcijaństwa, w tym chrześcijańskiej idei Boga.

Friedrich Nietzsche (1844–1900) należy do najbardziej znanych ateistów. Niemal każdy spotkał się z jego stwierdzeniem – „Bóg umarł”. Vitz zwraca uwagę, że religia przez całe życie stanowiła dla Nietzschego ważny i silnie absorbujący temat. Według amerykańskiego psychologa na filozofię Nietzschego ogromny wpływ miała jego psychika. Ta zaś ukształtowała się pod znacznym wpływem sytuacji związanej z ojcem filozofa, a dokładniej z brakiem ojca1Patrz Paul C. Vitz, Porzuceni przez ojca. Psychologia ateizmu, tłum. Łukasz Duda, Fundacja Prodoteo, Warszawa 2023, s. 45–49..

„Słaby” ojciec i odrzucenie chrześcijańskiego Boga

Carl Ludwig Nietzsche, ojciec Friedricha, był luterańskim pastorem. Zmarł na trzy miesiące przed piątymi urodzinami syna. Wiemy, że przez lata miewał ataki padaczkowe. Jego choroba i śmierć doskonale wpisują się we wzorzec „ułomnego ojca” stanowiący według Vitza psychologiczne wyjaśnienie wielu przypadków przekonań ateistycznych u mężczyzn (patrz „Ułomny ojciec” jako przyczyna niewiary u mężczyzn. Hipoteza Paula C. Vitza). Friedrich silnie przeżył śmierć ojca – jako wielką stratę. Kiedy miał kilkanaście lat, napisał wspomnienia o swoim dzieciństwie. W tekście czytamy o reakcji małego Friedricha na wieść o śmierci ojca:

Kiedy obudziłem się tego ranka, usłyszałem wokół siebie płacz. Moja droga matka weszła zapłakana, zawodząc: „O Boże! Mój kochany Ludwig nie żyje!”. Chociaż byłem jeszcze młody i niewinny, miałem pewne pojęcie o tym, co oznacza śmierć. Poruszony myślą, że na zawsze zostanę rozdzielony z moim ukochanym ojcem, gorzko zapłakałem. Następne dni upłynęły mi na płaczu i przygotowaniach do pogrzebu. O Boże! Zostałem sierotą, a moja matka wdową! 2 sierpnia doczesne szczątki mojego drogiego ojca zostały pochowane […]. Ceremonia rozpoczęła się o godzinie pierwszej, przy wtórze bicia dzwonów. Och, na zawsze pozostanie mi w pamięci pusty brzęk tych dzwonów. Nigdy nie zapomnę ponurej melodii hymnu Jesu meine Zuversicht [Jezus moją ufnością]2Ronald Hayman, Nietzsche: A Critical Life, Oxford University Press, New York 1980, s. 18; cyt. za: P.C. Vitz, Porzuceni....

Myśl o oddzieleniu z „ukochanym”, „drogim” ojcem mocno poruszyła pięcioletniego Friedricha. Nietzsche wypowiadał się o ojcu bardzo ciepło i przychylnie.

Vitz zwraca uwagę, że sam Nietzsche w autobiografii daje wyraz silnym uczuciom religijnym oraz utożsamia Boga ze zmarłym ojcem. Jak pisał Nietzsche: „We wszystkim Bóg prowadził mnie bezpiecznie, jak ojciec prowadzi swoje słabe małe dziecko […]. Jak dziecko ufam jego łasce”3R. Hayman, Nietzsche, s. 26; cyt. za: P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 47.. Także później Nietzsche wspominał ojca. Stwierdzał, że brakowało mu „ścisłego i wyższego przewodnictwa męskiego intelektu”4Friedrich Nietzsche, Selected Letters of Friedrich Nietzsche, trans. & ed. Christopher Middleton, University of Chicago Press, Chicago 1969, s.....

Jednocześnie, choć Nietzsche kochał ojca, to uważał go za słabego. Vitz przytacza wypowiedzi, w których Nietzsche pisał, że ojcu brakowało „siły życiowej”, że był „delikatny, miły i wątły”5Wypowiedzi Nietzschego cyt. za: P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 47.. Według amerykańskiego psychologa taki obraz ojca wiązał się z późniejszą krytyką chrześcijaństwa. Moralność tej religii i same postaci Jezusa oraz Boga Ojca Nietzsche kojarzył z negowaniem tego, co określał mianem „siły życiowej”. Jak pisze Vitz:

Główna krytyka filozofa pod adresem chrześcijaństwa – jego moralności, Jezusa i całego znaczenia Boga – dotyczyła braku, a nawet odrzucenia „siły życiowej”. Bogiem, którego Nietzsche preferował, był Dionizos – silny pogański wyraz siły życiowej. Nietrudno zatem dostrzec w odrzuceniu przez Nietzschego Boga i chrześcijaństwa odrzucenie słabości ojca6P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 47–48..

Nietzschego dążenie do męskości

Vitz zwraca uwagę, że główna idea głoszona przez Nietzschego, tj. idea „nadczłowieka” (niem. Übermensch) była zaprzeczeniem tego, co Friedrich dostrzegał w swoim ojcu i jednocześnie w chrześcijaństwie. „Wola mocy”, bycie „twardym” uznawane były przez Nietzschego za wartości wyrażające to, co męskie i jednocześnie słuszne. Rola kobiet była przez niego umniejszana, co Vitz ilustruje takimi jego wypowiedziami, jak „Idziesz do kobiety? Nie zapomnij o biczu!” oraz „Szczęściem mężczyzny jest »Ja będę«. Szczęściem kobiety jest »On będzie«”7Wypowiedzi Nietzschego cyt. za: P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 48..

Najbliższe mu i opiekujące się nim kobiety Nietzsche postrzegał jako przeciwieństwa (męskiego) ideału, który powinien być realizowany przez człowieka. Po śmierci ojca do 14 roku życia mieszkał w domu z matką, młodszą siostrą, babcią i dwoma ciotkami. To z nimi łączył chrześcijaństwo – postrzegał je jako religię dla kobiet, jako będące oznaką „słabości, mentalnością niewolnika”8P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 48.. Stwierdzał nawet, że uznanie, iż jest spokrewniony z tymi kobietami, to „bluźnierstwo wobec jego boskości”. Jak pisał w autobiografii:

Kiedy szukam największego przeciwieństwa samego siebie, niewysłowionej pospolitości instynktów, to zawsze natrafiam na swą matkę i siostrę – sądzić, że jestem spokrewniony z taką canaille, byłoby bluźnierstwem wobec mojej boskości. Sposób, w jaki moja matka i siostra mnie traktują, aż do tej chwili, przepełnia mnie niewypowiedzianą grozą: tu pracuje doskonała maszyna piekielna9Friedrich Nietzsche, Ecce homo. Jak się staje, czym się jest, tłum. Bogdan Baran, Aletheia, Warszawa 2009, s. 29..

Jako młodzieniec Nietzsche miał trudności w budowaniu relacji z rówieśnikami. Częste choroby i wada wzroku powodowały, że nie bawił się z innymi chłopcami. Ci się z niego naśmiewali. Niemniej Friedrich starał się wyrobić w sobie silną wolę, panowanie nad sobą i odwagę10Patrz P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 48..

Biografowie Nietzschego zwracają uwagę na rozbieżność między jego męską filozofią a rzeczywistym sposobem bycia i funkcjonowania. Sam Nietzsche pisał o sobie, że jest z natury wojowniczy, że w jego instynktach tkwi skłonność do atakowania. Ale Vitz zwraca uwagę, że w rzeczywistości zachowywał się inaczej. Także jego stan zdrowia nie czynił z niego człowieka silnego, a raczej uzależnionego od pomocy innych. Jak pisze Vitz, Nietzsche „był powściągliwy i inteligencki, często cierpiał na bóle głowy, żołądka i inne dolegliwości, w tym objawy syfilisu. Zły stan zdrowia często nie pozwalał mu wstać z łóżka, wtedy opiekowały się nim młodsza siostra i matka”11P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 49..

Odrzucenie chrześcijaństwa: silna intelektualna reakcja przeciwko słabemu ojcu

Pod względem fizycznym Nietzsche wbrew swojemu ideałowi nie nadawał się do walki. Jego bunt przeciw chrześcijaństwu miał za to wymiar intelektualny. A był to jednocześnie bunt przeciwko temu, co kojarzył z ojcem (oraz z kobietami). Ojciec jawił mu się jako słaby i w taki też sposób Nietzsche postrzegał chrześcijaństwo – uważał, że jest religią promującą słabość, a także religią dla słabych. Jak pisze Vitz:

Jego filozofię można interpretować jako intensywną walkę intelektualną, której celem było przezwyciężenie słabości chrześcijańskiego ojca, słabości, która często nawiedzała go jak we śnie. […] u Nietzschego mamy do czynienia z silną, intelektualną reakcją macho przeciwko zmarłemu, bardzo chrześcijańskiemu ojcu, którego kochano i podziwiano, ale postrzegano jako schorowanego i słabego, jako przedstawiciela czegoś, co można by nazwać „siłą śmierci” – zupełne przeciwieństwo idealizowanej przez Nietzschego postaci nadczłowieka. Jak ujął to jeden z jego biografów, znaczną część życia Nietzschego można postrzegać jako nieustanne „poszukiwanie ojca”12P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 49..

Według Vitza choroba i śmierć ojca stanowią psychologiczną, a więc nieracjonalną przyczynę niechęci Friedricha Nietzschego do chrześcijańskiej idei Boga. Wskazując na wyżej wymienione elementy biografii Nietzschego, Vitz niemieckiego filozofa przedstawia jako jedną z wielu osób, których ateizm można wyjaśniać za pomocą „hipotezy ułomnego ojca”. Przykłady innych osób podane przez Vitza prezentujemy w kolejnych teksach sekcji Nieracjonalne podstawy ateizmu.