„Porzuceni” przez ojców ateistyczni francuscy egzystencjaliści: Jean-Paul Sartre i Albert Camus

Dlaczego sylwetki dwóch francuskich ateistycznych filozofów stanowią potwierdzenie zaproponowanej przez amerykańskiego psychologa Paula C. Vitza „hipotezy ułomnego ojca” tłumaczącej odrzucenie wiary?

Zgodnie z przyjętą przez amerykańskiego psychologa Paula C. Vitza „hipotezą ułomnego ojca” wiele przypadków odrzucenia wiary przez mężczyzn można wytłumaczyć  brakiem właściwej relacji z własnym ojcem (lub mężczyzną zastępującym ojca) w okresie dzieciństwa lub wczesnej młodości1Paul C. Vitz prezentuje swoją hipotezę oraz inne psychologiczne wyjaśniania ateizmu w książce Porzuceni przez ojca. Psychologia ateizmu, tłum..... W szczególności chodzi o brak autorytetu lub szeroko rozumiane zawiedzenie się na ojcu. Kwestię tę szczegółowo opisujemy w tekście „Ułomny ojciec” jako przyczyna niewiary u mężczyzn. Hipoteza Paula C. Vitza. Tu przypominamy, że zdaniem Vitza istnieją różne przyczyny utraty autorytetu przez ojca oraz z rozmaitych powodów dziecko może zawieść się na ojcu. Jak pisze Vitz o swojej hipotezie:

[Ojciec] może być nieobecny z powodu śmierci lub porzucenia; może być obecny, ale wyraźnie słaby, tchórzliwy i niegodny szacunku, nawet jeśli jest poza tym miły lub sympatyczny; może też być obecny, ale krzywdzi fizycznie, seksualnie lub psychicznie. Te wszystkie determinanty ateizmu razem wzięte noszą nazwę hipotezy ułomnego ojca2P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 33 [wyróżnienie zgodnie z oryginałem]..

W swojej książce Porzuceni przez ojca. Psychologia ateizmu Vitz prezentuje i porównuje sylwetki słynnych ateistów (a przynajmniej nie teistów) oraz osób wierzących. W ten sposób wykazuje istnienie odpowiedzialnego za niewiarę wzorca psychologicznego, o którym mówi „hipoteza ułomnego ojca”. Niektóre z tych sylwetek prezentujemy za Vitzem w innych tekstach zamieszczonych w sekcji Nieracjonalne podstawy ateizmu. Tu przyglądamy się temu, jak Vitz opisuje związek niewiary i braku ojców (z powodu ich śmierci) w przypadku dwóch słynnych francuskich egzystencjalistów.

Jean-Paul Sartre (1905–1980)

Ojciec Sartre’a zmarł, gdy ten miał 15 miesięcy. Matka Jeana-Paula wraz z synem zamieszkał wówczas u swoich rodziców. Choć dziadek stał się teraz wychowawcą chłopca, przez co mógłby stanowić psychologiczne zastępstwo ojca, to – jak zauważa Vitz – Sartre nie nawiązał z nim bliskiej emocjonalnie relacji. Miał za to bardzo bliską relację z matką. Vitz przytacza słowa jednego z biografów Sartre’a, zgodnie z którym matka Jeana-Paula:

skoncentrowała swoją energię emocjonalną na małym synku, którego we wszystkim wyręczano: był umyty, ubierany, rozbierany; nakładano mu buty, czesano mu włosy […]. Był jasny, o różowej karnacji, pulchnych policzkach i loczkach; nieustannie robiono mu zdjęcia3Ronald Hayman, Sartre: A Life, Simon and Schuster, New York 1987, s. 31, 33; cyt. za: P.C. Vitz, Porzuceni....

W 1917 roku matka Sartre’a ponownie wyszła za mąż, co zakończyło idylliczny okres, w którym Jean-Paul miał ją na wyłączność. Jak czytamy w biografii Sartre’a, posiadając matkę w całości dla siebie, czuł się bezpieczny, a gdy wyszła za mąż „poniósł stratę, z której nigdy się w pełni nie otrząsnął”4R. Hayman, Sartre, s. 40; cyt. za: P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 53.. Ojczyma odrzucał i nie zbudował z nim więzi emocjonalnej. Rok po ślubie matki Sartre wygłosił przekonanie, że Bóg nie istnieje5Patrz P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 53.. Vitz następująco podsumowuje obraz ojcostwa w życiu młodego Jeana-Paula, który dobrze odpowiada wzorcowi  zawartemu w „hipotezie ułomnego ojca”:

Sartre dorastał więc bez ojca, bez ojcostwa w jakimkolwiek realnym sensie psychologicznym. Inaczej mówiąc, prawdziwy ojciec Sartre’a zmarł (porzucił go) bardzo wcześnie, dziadek był chłodny i zdystansowany, a ojczym odebrał Jean-Paulowi ukochaną matkę6P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 53–54..

Vitz wskazuje, że Sartre przez całe życie miał obsesję na punkcie ojcostwa:

Wielokrotnie zarówno potępiał ojcostwo, jak i o nim rozmyślał. Jego filozofia dotyczyła „człowieka, który staje się sobą swoją własną mocą” i człowieka, który staje się Bogiem. Często pisał o ojcach jako metaforach ciężaru, jako trudach, które uprzykrzają życie synów. Natomiast lekkość (nawet nieznośna lekkość) była konsekwencją bycia bez ojca7P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 54..

Sartre wyrażał nawet radość, że jego ojciec zmarł tak wcześnie. Pisał, że dzięki wczesnej śmierci ojciec nie był dla niego ciężarem, nie „zmiażdżył” go.

Jak jednak brak ojca miał się do egzystencjalistycznych tez Sartre’a i do jego ateizmu? Naczelna teza filozofii egzystencjalnej Sartre’a głosi, że istnienie poprzedza istotę. Należy przez to rozumieć, że gdy człowiek pojawia się na świecie, to nie pojawia się jako istota stworzona. Nie ma Boga, więc i nie ma stworzenia, a przede wszystkim nie istnieje żaden wcześniejszy plan czy projekt tego, kim lub czym człowiek ma być. Tak samo, skoro Boga nie ma, to nie istnieje z góry określone prawo moralne. To człowiek sam musi decydować, wybierać, co jest dobre, a co złe. A dla tego wyboru nie ma żadnej transcendentnej podstawy. Stąd absolutna wolność człowieka w określaniu tego, kim lub czym ma być, i tego, co jest, a co nie jest słuszne. Robert Harvey, autor książki poświęconej zagadnieniu ojcostwa u Sarte’a, zauważa związek między brakiem ojca i odrzuceniem idei Boga oraz przyjęciem przez francuskiego filozofa koncepcji absolutnej wolności. Jego zdaniem w przypadku Sartre’a istnieje wyraźny związek między „brakiem odpowiedzialności moralnej a nieobecnym ojcem lub brakiem ojcowskich uczuć u potencjalnego ojca”8Robert Harvey, Search for a Father: Sartre, Paternity and the Question of Ethics, University of Michigan Press, Ann Arbor.... Według Harveya Sartre wyrażał też niekiedy nostalgię „za odpowiedzialnością ucieleśnioną w brakującym ojcu”9R. Harvey, Search for a Father, s. 53; cyt. za: P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 54. , zasadniczo jednak, jak wskazuje Vitz, Sartre prezentował ojców w „ohydnych barwach”, choć nie wiadomo, skąd czerpał swój wzorzec ojca, skoro nie z własnego życiorysu. Zgodnie z podsumowaniem Vitza:

nieobecność ojca była tak bolesną rzeczywistością, że Jean-Paul spędził całe życie, próbując zaprzeczyć tej stracie i zbudować filozofię, w której brak ojca i Boga jest punktem wyjścia do „dobrego” czy „autentycznego” życia10P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 55..

Albert Camus (1913–1960)

Kolejny francuski ateistyczny filozof egzystencjalny Albert Camus stracił ojca już w pierwszym roku swojego życia. Vitz zwraca uwagę, że strata ta miała dla Alberta duże znaczenie także w dorosłym życiu. Ojciec jest głównym tematem autobiograficznej powieści, a zarazem ostatniego działa Camusa, Pierwszy człowiek. Część pierwsza nosi tytuł Poszukiwanie ojca, a jeden z rozdział w całości jest poświęcony właśnie ojcu. Vitz cytuje znamienny fragment powieści, w którym Camus z nutą melancholii odnosi się do ojca:

Pan Bernard [nauczyciel] nie znał jego ojca, ale mówił o nim często w sposób mityczny, a w każdym zaś razie w pewnym momencie umiał go zastąpić. Dlatego Jacques nigdy Pana Bernarda nie zapomniał11Albert Camus, Pierwszy człowiek, tłum. Joanna Guze, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2003, s. 11; cyt. za: P.C. Vitz, Porzuceni....

Ojcostwo było dla Camusa podobnie jak dla Sartre’a czymś ważnym. W ostatnim, autobiograficznym dziele Camusa występuje „melancholijne poszukiwanie ojca”, a smutek zostaje „przełamany przez zaangażowanie Jacques’a w życie, miłość i swoistą solidarność ze wszystkimi ludźmi”12P.C. Vitz, Porzuceni przez ojca, s. 55.. Pod tym względem Camus zareagował inaczej niż Sartre na tę samą przyczynę, jaką była nieobecność ojca w życiu syna. Z powodu braku ojca obaj nie zbudowali zdrowej i emocjonalnie zaangażowanej więzi z ziemskim ojcem, przez co, zgodnie z hipotezą Vitza o „ułomnym ojcu”, nie potrafili także stworzyć odpowiedniej relacji z Bogiem. Zgodnie ze schematem, na który powołuje się Vitz, ze względu na tę psychologiczną przyczynę obaj odrzucili teistyczną ideę osobowego Boga.