Czy moralne jest to, co korzystne?

Subiektywista może twierdzić, że rozróżnienie na dobre i złe tak naprawdę sprowadza się do tego, co dogodne dla poszczególnych ludzi albo co korzystne dla społeczeństwa lub ludzkości jako takiej.

Pierwsze z tych wyjaśnień – moralne jest to, co dana osoba uznaje za dogodne dla niej – nie zgadza się z faktami. Jak zauważał Clive Staples Lewis, czasami korzystne są dla nas zachowania, które sami określilibyśmy jako złe:

Na wojnie każda ze stron może uważać zdrajcę w szeregach wroga za osobę bardzo użyteczną. Ale choć korzysta z jej usług i płaci jej, to przecież i tak uważa ją za kanalię1Clive Staples Lewis, Chrześcijaństwo po prostu, tłum. Piotr Szymczak, Media Rodzina, Poznań 2002, s. 31. .

Czyli czyjeś zachowania, które są dla nas korzystne, możemy uważać za niemoralne. Nie utożsamiamy więc moralności czyjegoś zachowania z jego użytecznością dla nas.

A jeśli chodzi o nasze własne zachowanie? Czy zawsze za moralne będziesz uważał to, co dla ciebie wygodniejsze, co wiąże się z przyjemnościami czy innymi korzyściami? Nie. Bo przecież za zachowanie przyzwoite uznasz sytuacje, gdy:

sumiennie odrabiasz lekcje, zamiast pójść na skróty i ściągnąć zadanie, zostawisz dziewczynę w spokoju, chociaż masz na nią chrapkę […], dotrzymujesz niewygodnych obietnic albo mówisz prawdę, choćbyś miał przy tym wyjść na durnia2Tamże, s. 31. .

Ściągnięcie zadania domowego jest łatwiejsze niż jego samodzielne odrobienie, a jednak nikt nie uzna, że takie pójście na skróty jest moralne. Przykłady tego typu można mnożyć. Są więc sytuacje, w których to, co moralne, jest zupełnie czymś innym, niż to, co korzystne.

W myśl drugiego wyjaśnienia: że moralne jest to, co korzystne dla społeczeństwa lub ludzkości jako takiej ‒ można powiedzieć, że rzeczywiście lepiej, a nawet wyśmienicie żyłoby się ludziom, gdyby wszystkie jednostki, grupy społeczne, narody traktowały się w sposób sprawiedliwy, uczciwy, po prostu fair. Czy to jednak wyjaśnia, skąd wzięło się nasze rozróżnienie dobra i zła? Nie. Ponieważ wciąż ktoś może zapytać, dlaczego miałby się w swoim zachowaniu kierować dobrem społeczeństwa czy ludzkości, nawet jeśli dane działanie korzystne dla społeczeństwa nie jest korzystne dla tej osoby. Jeśli odpowiemy: „ponieważ trzeba robić to, co korzystne dla społeczeństwa”, to stwierdzamy jedynie: trzeba robić to, co korzystne dla społeczeństwa, bo trzeba robić to, co korzystne dla społeczeństwa. Subiektywista, który daje taką odpowiedź, popada w błędne koło, czyli niczego nie wyjaśnia. Jak pisał Lewis:

Skoro pytamy: „Dlaczego mam być niesamolubny?”, a ty odpowiadasz: „Bo to jest dobre dla społeczeństwa”, możemy zapytać: „A dlaczego miałoby mnie obchodzić dobro społeczeństwa, jeśli coś nie popłaca mi osobiście?”. Wówczas musisz stwierdzić: „Bo nie można być samolubnym” – czyli wracamy do punktu wyjścia3Tamże, s. 32. .

To fakt, że moralne zachowanie jest społecznie korzystne. Powtórzy: to fakt. Sam ten fakt nie jest jednak wyjaśnieniem. To on może być wyjaśniany. Możemy pytać: dlaczego moralne zachowanie jest korzystne dla społeczeństwa? Ale jeśli traktujemy sam ten fakt jako wyjaśnienie tego, dlaczego należy zachowywać się w określony sposób (niesamolubnie), to wciąż nie wiadomo, dlaczego należy przejmować się dobrem społeczeństwa. Stwierdzamy, że trzeba się zachowywać moralnie (w sposób korzystny dla społeczeństwa), bo to jest moralne (korzystne dla społeczeństwa):

kiedy ktoś pyta, po co mamy się zachowywać przyzwoicie, nie ma potrzeby odpowiadać „żeby odniosło z tego korzyść społeczeństwo”, bo działanie na korzyść społeczeństwa, innymi słowy bycie niesamolubnym (w końcu „społeczeństwo” to tyle co „inni ludzie”), to jedna z rzeczy, na których opiera się przyzwoite zachowanie. Stwierdzamy więc, że przyzwoite zachowanie to przyzwoite zachowanie4Tamże, s. 32. .

Aby wyjść z tego błędnego koła, należy uznać, że prawo moralne jest niedefiniowalne przez odwołanie do tego, co społecznie korzystne.