Jak fachowo rozpoznaje się cuda?

Przedstawiamy tu zwięźle, jak w Kościele Rzymskokatolickim wyglądają procedury służące rozstrzygnięciu, czy miało miejsce cudowne uzdrowienie. Procedury te stosuje się w procesach beatyfikacji i kanonizacji. W innych tekstach niniejszej sekcji zajmujemy się definicją cudów, a także kwestią, czy występowanie cudów jest niezgodne ze współczesną nauką (patrz Cud: co to takiego?; Czy cuda na pewno kłócą się ze współczesną nauką? W pewnym sensie tak, a w innym nie; Kiedyś ludzie nie mieli pojęcia o prawach przyrody, dlatego wierzyli w cuda. Czy rzeczywiście?). To, o czym przeczytasz tutaj, również wiąże się z poruszanymi tam zagadnieniami. Tym razem jednak dowiesz się, jak sprawa wygląda od strony praktycznej, szczególnie jaka jest rola nauki w procesie stwierdzania wystąpienia cudu, jak wnikliwe są badania, które prowadzą do ostatecznych ustaleń co do nadprzyrodzonego charakteru danego zdarzenia.

Beatyfikacja to oficjalne ogłoszenie przez Kościół, że dana osoba jest błogosławiona, a kanonizacja to stwierdzenie świętości osoby. Kanonizacja w pewnym sensie jest bardziej pro, jak się niektórzy wyrażają, może mieć miejsce po wcześniejszej beatyfikacji. Ogłoszenie kogoś błogosławionym czy świętym to wynik procesu, który jest dziś dokładnie określony przepisami kościelnymi. Obecnie na podstawie opracowanej przez św. Jana Pawła II Konstytucji Apostolskiej Divinus perfectionis magister (z roku 1983) przyjmuje się, że do beatyfikacji i kanonizacji wystarczy udowodnienie jednego cudu1Patrz Jan Paweł II, Konstytucja Apostolska Divinus perfectionis magister, tekst w języku polskim dostępny na stronie: http://nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/922. Z dnia....

Wystąpienia cudów za wstawiennictwem danej osoby uznaje się w Kościele za swoistą Bożą pieczęć, która potwierdza słuszność opinii o świętości, w jakiej umarł kandydat na ołtarze. Mówimy tu o cudach, które miałyby mieć miejsce po śmierci danej osoby. Oczywiście Kościół nie twierdzi, że podstawową rolą cudu jest wskazywanie, że ktoś jest święty. Cud stanowi przede wszystkim przejaw chwały Boga. Cud jednak ‒ zaświadczając także o czyjejś świętości ‒ pozwala też stwierdzić, że dana osoba to rzeczywisty wzór, który warto naśladować.

Nieco historii

We wczesnym Kościele o tym, że dana osoba, która zmarła w „opinii świętości”, rzeczywiście powinna być uznana za świętą, decydowali biskupi. W X wieku pojawiła się kanonizacja przez papieża i z czasem stała się jedyną uznawaną przez Kościół formą. Zwięzły rys przemian w tym zakresie przedstawia José María Riaza Morales w książce Kościół i nauka:

Święty Urlyk jest pierwszym świętym kanonizowanym przez papieża – Jana XV w 993 r. Niepostrzeżenie kanonizacja […] staje się jedyną ważną. Grzegorz IX w 1234 r. rezerwuje ją wyłącznie dla papieży. Sykstus V w 1588 r. powierza wszystkie sprawy związane z kanonizacjami nowo powstałej Kongregacji Świętych Obrzędów. Urban VIII w 1625 i 1634 r., Benedykt XIV w XVIII wieku rozszerzają i doskonalą rozporządzenia teologiczno-prawne. W naszych czasach Paweł VI wprowadza ważne innowacje do procesów beatyfikacyjnych i kanonizacyjnych (Motu proprio Sanctitas clarior z 19 marca 1969 r.), przez co stają się one prostsze, a Jan Paweł II wprowadza nową procedurę kanonizacyjną (konstytucja apostolska Divinus perfectionis magister z 25 stycznia 1983 r.). Obecnie biskupi wykonują w swych diecezjach obszerną pracę, o podstawowym znaczeniu dla procesów2José María Riaza Morales SJ, Kościół i nauka. Konflikt czy współpraca?, tłum. Szymon Jędrusiak, Wydawnictwo WAM, Kraków 2003, s.....

Nie dysponujemy dziś pełną dokumentacją najwcześniejszych procesów beatyfikacyjnych i kanonizacyjnych. Dostępne są jednak materiały pochodzące z XIII wieku, które pozwalają prześledzić prowadzone wówczas badania medyczno-prawne. Pełna dokumentacja dostępna jest w archiwach papieskich od pontyfikatu Urbana VIII. Riaza, po opisie dwóch przypadków cudownego wyleczenia badanych w tamtym okresie, zwraca uwagę na naleganie, by raporty lekarzy były na odpowiednim poziomie: „Przez cały tamten czas przywiązuje się bardzo dużą wagę do opinii biegłych. Kongregacja kardynałów często, nieprzekonana zbyt zwięzłym raportem lekarzy, domagała się bardziej wyczerpujących wyjaśnień”3Riaza, Kościół i nauka…, s. 338..

Wbrew potocznym wyobrażeniom osób wrogo nastawionych do Kościoła, Kościół wcale nie naciska na to, by dopatrywać się cudów, ale wprowadza surowe procedury, które mają służyć rozpoznaniu, jak się rzeczy mają. W połowie XVIII w. Benedykt XIV wskazał siedem warunków, bez spełnienia których, nie można uznać uzdrowienia za cudowne:

Po pierwsze, choroba powinna być poważna i niemożliwa lub trudna do wyleczenia.

Po drugie, choroba nie może być w stadium zaniku, tak że mogłaby się cofnąć samoistnie.

Po trzecie, nie mogą być aplikowane żadne lekarstwa, a gdy już zostały podane, musi być stwierdzona ich nieskuteczność.

Po czwarte, uzdrowienie musi być natychmiastowe.

Po piąte, uzdrowienie nie może być częściowe, musi być całkowite.

Po szóste, nie może nastąpić wcześniej żaden przełom w chorobie. Jeśli tak było, nie należy mówić o cudownym uzdrowieniu, gdyż można je częściowo lub też całkowicie wytłumaczyć w sposób naturalny.

Na koniec, po uzdrowieniu nie może nastąpić nawrót choroby4Riaza, Kościół i nauka…, s. 339..

Oczywiście mogą wystąpić cuda, które nie spełniają któregoś z kryteriów, ale wtedy nie zostają uznane oficjalnie za cud, kładzie się bowiem nacisk na gwarancję i możliwie największą pewność.

Jak to jest dziś?

Obecnie proces rozpoznania cudownego uzdrowienia podzielony jest na dwa główne etapy. Pierwszy ma miejsce w diecezji, w której nastąpiło uleczenie, a drugi w Rzymie i ostatecznie w Watykanie.

Dziś, aby jakiś przypadek wyzdrowienia był w ogóle brany pod uwagę w procesie beatyfikacyjnym lub kanonizacyjnym, uznaje się, że musi mieć miejsce uzdrowienie z ciężkiej, zwykle nieuleczalnej choroby. Ksiądz Marian Rusecki, znawca tematu, następująco streszcza obecnie przyjęte warunki wstępne uznania faktu wyzdrowienia za cudowny:

element materialny […] cudu stanowi punkt wyjściowy, czyli choroba ciężka (zwykle nieuleczalna, organiczna), której nie poprzedziło przesilenie, a przy tym jest pewność, że nie stosowano leków, a jeśli tak, to że one nie mogły spowodować skutku, o którym mowa, że uzdrowienie było nieproporcjonalne do ewentualnych medykamentów stosowanych w terapii, że jest ono całkowite i trwałe, czyli że doszło do uzdrowienia z wszystkich chorób i nie nastąpił powrót choroby, a także uzdrowienie, czyli powrót do pełnego zdrowia, czyli stan finalny – przez co zwraca na siebie uwagę obserwatorów czy raczej świadków; jeśliby osiągnięcie tego skutku było możliwe za pomocą środków medycznych, to nie w takim czasie, jak to ma miejsce w nadzwyczajnym (cudownym) uzdrowieniu – wówczas można przypuszczać, że nastąpiła przynajmniej akceleracja działania sił natury5Marian Rusecki, Traktat o cudzie, PAN, KNT PAN, Wyd. KUL, Lublin 2006, s. 268.....

Uzdrowienie powinno być więc natychmiastowe, pełne, z choroby nieuleczalnej i mającej charakter organiczny, a nie psychiczny lub funkcjonalny. I ma mieć związek ze wstawiennictwem potencjalnego świętego. Rozpoznanie cudu przez Kościół to proces analogiczny do zwykłych procesów sądowych, w których występują naoczni świadkowie i biegli. Biorą w nim udział naukowcy:

Wszystkie przypadki powinny zawierać […] diagnozę choroby. Przeglądając kartę choroby zamieszczoną w aktach procesowych, biegły lekarz ocenia, czy znajdują się w nich wszystkie niezbędne elementy do postawienia precyzyjnej diagnozy co do natury i umiejscowienia choroby. […] W procesach w sprawie cudów te ostatnie muszą zostać dowiedzione poprzez naocznych świadków, a poświadczone przez ludzi nauki. W przypadku uzdrowień należy zadbać, by lekarze, którzy opiekowali się pacjentem, znaleźli się w gronie świadków lub przekazali swój raport lub opinię. Oprócz nich w dochodzeniu w sprawie cudów niezbędni są też biegli lekarze6Riaza, Kościół i nauka…, s. 341‒342..

Proces zaczyna się na poziomie diecezji:

Biskup diecezji, w której nastąpiło uleczenie, nakazuje przesłuchanie świadków. „Na tę okoliczność zwraca się do jakiegoś lekarza, by uzyskać poradę co do ogólnej oceny wydarzenia, a następnie zleca przeprowadzenie nowych badań uleczonego już wcześniej chorego, by móc z całkowitym przekonaniem stwierdzić trwałość uzdrowienia”7Riaza, Kościół i nauka…, s. 342..

To więc już na etapie diecezjalnym ma miejsce zebranie świadectw potencjalnego cudu, przede wszystkim medycznych: kart klinicznych, orzeczeń lekarskich, badań dodatkowych (USG, RTG, CT itp.) oraz świadectw lekarskich. Kompetentny biegły ocenia te dokumenty. Wyznaczony wcześniej przez biskupa postulator (osoba odpowiedzialna na poziomie diecezjalnym za przygotowanie i prowadzenie procesu beatyfikacyjnego), który prowadzi sprawę, przedstawia wynik postępowania biskupowi, a ten ponownie prosi o opinię jednego lub dwóch biegłych. Następnie mają miejsce obrady specjalnego trybunału. Bierze w nich udział lekarz i notariusz. Oni oceniają dokumenty, przesłuchują świadków (w tym uzdrowionego, jeśli żyje). W końcu akta są publikowane, a ich kopia wysyłana jest do Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych w Rzymie:

W Rzymie domniemane cuda, które przedstawia sprawozdawca z ramienia Kongregacji, są poddawane pod osąd grona biegłych (lub lekarzy), a ich głosy i wnioski są szczegółowo odnotowane w sprawozdaniu. Pozostaje na koniec „debata nad cudami” na zgromadzeniu teologów, a później na kongregacji kardynałów i biskupów8Riaza, Kościół i nauka…, s. 342..

Ostatecznie to jednak papież, który jest zaznajomiony z opiniami Kongresu Specjalnego Teologów i Zebrania Kardynałów i Biskupów w sprawie ewentualnej cudowności uzdrowienia, podejmuje decyzję o jego uznaniu. Teologiczny etap badania cudu jest szczególnie ważny, bo cud ma przede wszystkim znaczenie religijne, brane są zatem pod uwagę tutaj teologiczne aspekty, a więc element niematerialny: komunikat od Boga, który jest istotną, najważniejszą składową cudu (czyli treść o charakterze teologicznym). Sam obserwowalny fakt w przypadku cudu ma nas odsyłać do jakiegoś znaczenia, przesłania pochodzącego od Boga:

element [materialny] nie stanowi jeszcze o znaku jako takim. Musi on być związany ze znaczeniem, jakiego jest nośnikiem, np. Jezus chcąc wykazać, że posiada władzę odpuszczania grzechów, będącego warunkiem zbawienia, uzdrawia paralityka. Podobnie przy egzorcyzmach nie chodziło tylko o uwolnienie opętanych od szatana, zwanego duchem nieczystym, ale o zasygnalizowanie, iż wraz z dokonywaniem się tego typu zjawisk, przepowiadanych przez proroków, nastąpią czasy mesjańskie, w których przyszedł oczekiwany Mesjasz i spełnia dzieła mesjańskie. […] Dopiero gdy te dwa elementy zostaną połączone i występują razem, mamy do czynienia ze znakiem Bożego działania, czyli cudem rozumianym jako znak9Rusecki, Traktat…, s. 268‒269.....

Teolodzy rozstrzygają, czy mamy do czynienia z Boskim przesłaniem. Zanim jednak się wypowiedzą, głos mają naukowcy. W Rzymie działa specjalne konsylium lekarskie (Konsulta Medyczna) złożone z pięćdziesięciu lekarzy (będących katolikami), których zadanie polega na stwierdzeniu nie tego, czy mamy do czynienia z cudem, bo nauka nie jest kompetentna do takich rozstrzygnięć, ale czy z punktu widzenia wiedzy naukowej można uznać dany przypadek za wytłumaczalny, czy nie. Odpowiednia grupa specjalistów (tzw. biegli techniczni) powołana jest do zajmowania się potencjalnymi cudami innymi niż uzdrowienia. Funkcjonowanie Konsulty Medycznej reguluje specjalny regulamin, którego najnowsza wersja pochodzi z roku 201610Patrz Congregatio de Causis Sanctorum, Regulae Consultationis ad medicos Congregationis de causis Sanctorum (24.08.2016), „Acta Apostolicae Sedis” 108 (2016),...:

W najnowszym regulaminie Konsulta Biegłych została nazwana Konsultą Medyczną i składa się z biegłych lekarzy, którzy odznaczając się „potwierdzoną kompetencją i sprawdzoną moralnością” (art. 3) zostali wpisani do Wykazu Biegłych Lekarzy (art. 1 i 3). Ich zadaniem jest badanie uzdrowień, które przedstawia się jako cudowne w procesach beatyfikacyjnych i kanonizacyjnych (art. 1). W szczególności Lekarze, należący do Wykazu, zobowiązani są do: a) sporządzania opinii medyczno-sądowej; b) uczestniczenia w pracach Konsulty Medycznej; c) udzielania odpowiedzi na rodzące się wątpliwości i wyjaśniania ewentualnych wątpliwości natury techniczno-naukowej, powstających w trakcie prowadzenia procesu (art. 5). W razie konieczności Kongregacja może powołać ad casum na biegłych – lekarzy spoza Wykazu Biegłych Lekarzy (art. 1 § 2). W odniesieniu do innych przypadków niebędących uzdrowieniami Kongregacja powołuje kompetentnych biegłych technicznych11Fiejdasz-Buczek, Nowy Regulamin…, s. 245‒246..

W porównaniu z wcześniejszymi regulacjami w nowej wersji z pięciu do siedmiu zwiększono liczbę lekarzy biegłych, którzy badają dany przypadek, zwiększono także wymogi związane z postępowaniem i głosowaniami w ramach Konsulty:

W odniesieniu do regulaminu Kongregacji z 1983 i 2000 r. powiększono skład Konsulty, powracając do praktyki z 1976 r. (Regulamin z 1976, art. 7). W każdym przypadku składa się ona z siedmiu członków, łącznie z przewodniczącym i dwoma biegłymi z urzędu (Regulamin z 2016, art. 10). Wyższe wymogi dotyczą także głosowań: „Czynności podjęte przez Konsultę Medyczną uważa się za ważnie podjęte, jeśli uczestniczyło w nich przynajmniej sześciu spośród siedmiu biegłych”. W odniesieniu zaś do głosowania w konkretnej sprawie, można kontynuować proces […], jeśli wnioski Konsulty Medycznej są pozytywne i za nimi opowie się kwalifikowana większość 5/7 biegłych lub 4/6 uczestniczących w danym posiedzeniu (art. 15)12Fiejdasz-Buczek, Nowy Regulamin…, s. 247..

Tak jak było wcześniej, jeśli zachodzi taka potrzeba, zapraszani są specjaliści z dowolnej części świata, także niekatolicy, którzy występują w danej sprawie jako eksperci. „Jak łatwo się domyślić, w wielu protokołach znajdują się świadectwa niekatolików, na przykład lekarzy wcześniej opiekujących się »uzdrowionym«”13Riaza, Kościół i nauka…, s. 343..

Oczywiście nie wszystkie domniemane przypadki cudów uznaje się za rzeczywiście niewytłumaczalne. Procedury regulują postępowanie w sytuacji braku jednoznacznych opinii ekspertów:

Jeśli wnioski Konsulty miałyby charakter wstrzymujący, wówczas postulacja może przedstawić dodatkowe wyjaśnienia, które są przedstawiane kongresowi zwyczajnemu (art. 16 § 1‒2). Jeśli ten zdecyduje o przekazaniu sprawy konsulcie do ponownego rozpatrzenia, wówczas sprawa podlega rozpatrzeniu przez tych samych biegłych lekarzy, uczestniczących w podjęciu poprzedniej decyzji (art. 16 § 3). Jeśli wnioski posiedzenia konsulty byłyby negatywne, wówczas postulacja może przedstawić w sprawie nowe argumenty. Podsekretarz, po przeprowadzeniu konsultacji z dwoma nowymi biegłymi lekarzami powołanymi z urzędu, przedstawia kongresowi zwyczajnemu prośbę postulacji. Jeśli decyzja kongresu jest pozytywna, przypadek rozpoznaje nowy siedmioosobowy skład konsulty (art. 17). Sprawa, która trzykrotnie podlegałaby badaniu przez konsultę, z wnioskiem wstrzymującym się lub też negatywnym, nie może zostać ponownie przedstawiona do rozpatrzenia (art. 18)14Fiejdasz-Buczek, Nowy Regulamin…, s. 247..

Sama niewytłumaczalność nie świadczy oczywiście o cudowności. Jest wiele kwestii, których nauka na danym etapie swojego rozwoju nie potrafi wyjaśnić, a nie ma powodu, by traktować je jako wynik nadnaturalnej Boskiej ingerencji. Dlatego kluczowe dla uznania danego zjawiska za cudowne są ustalenia związane z jego teologicznym aspektem.

Wniosek: im lepsza nauka, tym łatwiej rozpoznać cud

W tekście Kiedyś ludzie nie mieli pojęcia o prawach przyrody, dlatego wierzyli w cuda. Czy rzeczywiście? przytoczone są opinie Darwina i Einsteina, którzy stwierdzają, że wraz z rozwojem nauki wiara w cuda jest coraz mniej możliwa. Łączyli oni bowiem naukę ze światopoglądem ateistycznym czy naturalizmem naukowym, który zakłada, że wszystkie zdarzenia w świecie da się trafnie wyjaśnić jako wynik w pełni naturalnych procesów. Tymczasem, jeśli istnieją zdarzenia takie jak cudowne uzdrowienia, to właśnie postęp nauki ułatwia ich odróżnienie od pozornych cudów. Im lepiej znamy prawa przyrody, tym łatwiej możemy stwierdzić, które zjawiska są ich wynikiem, a których zjawisk nie da się przez odwołanie do nich wytłumaczyć.