Kim są nowi ateiści?

Prezentujemy tekst Tomasza Sieczkowskiego, w którym zarysowano sylwetki czołowych przedstawicieli nowego ateizmu. Należą do nich określani mianem „czterech  jeźdźców” nowego ateizmu Richard Dawkins, Daniel C. Dennett, Christopher Hitchens i Sam Harris. Ale przeczytasz też o innych członkach „klubu”, który choć „oficjalnie nie istnieje, to należy do niego wiele osób”.

“Nowy ateizm” nie jest nazwą skodyfikowanej szkoły myślenia, organizacji czy sformalizowanego ruchu społecznego. Z racji tej nieostrości w poczet neoateistów zaliczani są bardzo różni autorzy aktywnie promujący ateizm w XXI wieku i wyróżniający się silną antyreligijnością (zauważmy bowiem, że, ateizm nie wiąże się w sposób konieczny z antyreligijnością: można żywić przekonanie o nieistnieniu Boga, a równocześnie z szacunkiem i uznaniem odnosić się do tradycji religijnej; przykładem takiej postawy był w Polsce filozof Bogusław Wolniewicz).

Nowi ateiści stanowią więc niejednorodną grupę, którą łączy silna niechęć do tego, co religijne, oraz, jak powinniśmy dodać, przynależność do anglojęzycznego kręgu kulturowego. Do grona tego należą – czy raczej są z nim kojarzeni – filozofowie, biologowie i fizycy, ale także pisarze, muzycy czy aktorzy. Z jednej strony są to postaci o uznanej renomie akademickiej, jak Richard Dawkins, Daniel C. Dennett czy Anthony C. Grayling, a z drugiej pisarze, artyści i gwiazdy popkultury, na przykład wybitny brytyjski pisarz Ian McEwan, popularny komik, aktor i reżyser Ricky Gervais oraz australijski muzyk i aktor Tim Minchin.

Poniżej prezentujemy cztery najważniejsze osoby związane z ruchem neoateistycznym, kładąc szczególny nacisk na ich publikacje, które ukazały się w języku polskim. Obecność tych postaci na liście uzasadniana jest wkładem, który wnieśli w budowę i popularyzację światopoglądu neoateistycznego. Na koniec odnosimy się krótko do pozostałych autorów i autorek najczęściej kojarzonych z nowym ateizmem.

Ojcowie założyciele: “Czterej jeźdźcy” nowego ateizmu

Richard Dawkins

Koryfeusz ruchu neoateistycznego, etolog, biolog ewolucyjny, naukowy celebryta Richard Dawkins urodził się 26 marca 1941 roku w Nairobi w Kenii. Po studiach zoologicznych w Oxfordzie obronił doktorat w roku 1966. W latach 1967‒1969 wykładał w Berkeley, angażując się w protesty przeciwko wojnie w Wietnamie. W 1970 roku wrócił do Anglii, gdzie najpierw wykładał w Oxfordzie, a w 1995 roku objął stanowisko profesora komunikacji naukowej ze społeczeństwem (Simonyi Professorship for the Public Understanding of Science), które piastował do roku 2008.

W 1976 roku ukazała się książka The Selfish Gene (wyd. polskie Samolubny gen, 1996), a sześć lat później The Extended Phenotype (wyd. polskie Fenotyp rozszerzony, 2007). Obie zdobyły ogromny rozgłos. Dawkins zaproponował w nich genocentryczną teorię ewolucji, wedle której to nie osobniki bądź gatunki, ale gen jest podstawową jednostką doboru naturalnego w ewolucji. Dawkinsowi przypisuje się też autorstwo terminu „mem”, kulturowego odpowiednika genu. Nawet jeśli ostatecznie nie jest on autorem tego pojęcia, to rozpropagował je w taki sposób, że nowo powstała gałąź nauki, memetyka, nierozerwalnie wiąże się dzisiaj z jego nazwiskiem.

Od lat osiemdziesiątych XX wieku Dawkins zaangażowany jest w walkę z kreacjonizmem, która ostatecznie uczyniła z niego najbardziej znanego współczesnego ateistę. Najważniejsze książki Dawkinsa powstałe po 1982 roku poświęcone są religii oraz stykowi religii i nauki. W 1986 roku ukazał się The Blind Watchmaker (wyd. polskie Ślepy zegarmistrz, 1994), będący ewolucyjną polemiką z dowodem teleologicznym (design argument). Kolejne tytuły (River Out of Eden, 1995; Climbing Mount Improbable, 1996; Unweaving the Rainbow, 1998) również łączyły dwa główne wątki jego pisarstwa: promocję genocentrycznej teorii ewolucji i krytykę epistemologicznych aspiracji religii. W 2006 roku ukazała się jego fundamentalna praca z zakresu krytyki religii The God Delusion (wyd. polskie Bóg urojony, 2007). Książka stała się bestsellerem (samej angielskiej wersji językowej sprzedano do 2014 roku ponad trzy miliony egzemplarzy) i uczyniła z Dawkinsa ateistycznego celebrytę, a z ruchu neoateistycznego ważny, a przynajmniej głośny prąd kulturowy. Kolejne pozycje wydawnicze autora podejmujące podobne tematy nie zdobyły już takiej popularności. W ostatnich latach biolog koncentruje się na popularyzowaniu nauki (szefuje założonej przez siebie Richard Dawkins Foundation for Reason and Science), aktywnej działalności w serwisach społecznościowych i wydawaniu autobiografii: w 2013 roku ukazał się An Appetite for Wonder: The Making of a Scientist (wyd. polskie Apetyt na cuda. Przepis na uczonego, 2016), a dwa lata później Brief Candle in the Dark: My Life in Science (wyd. polskie Światełko w mroku. Moje życie z nauką, 2016). Objął też katedrę w założonym w 2011 roku przez innego neoateistę, Anthony’ego C. Graylinga, londyńskim New College of the Humanities.

W 2019 roku ukazała się jego ostatnia jak do tej pory książka, Outgrowing God: A Beginner’s Guide (wyd. polskie Wyrastając z Boga. Przewodnik dla początkujących, 2019), przeznaczony dla nastoletnich czytelników poradnik „wyrastania” z religii i „dojrzewania” do światopoglądu naukowego.

Daniel C. Dennett

Amerykański filozof Daniel C. Dennett urodził się 28 marca 1942 roku w Bostonie. Jak wspomina, wychował się w umiarkowanie religijnej rodzinie w Winchester w stanie Massachusetts i chociaż sprawę z tego, że jest ateistą, zdał sobie już, mając kilkanaście lat, pozostawał „w dyplomatycznych relacjach z kościołami, śpiewając w chórach, chodząc na msze z okazji Bożego Narodzenia i Wielkanocy oraz […] na śluby i pogrzeby”1Daniel Dennett, Linda LaScola, Caught in the Pulpit, Durham, NC, 2013, s. 167..

W 1963 roku ukończył studia filozoficzne na Uniwersytecie Harvarda, a w roku 1965 obronił doktorat w Oxfordzie. Dennett specjalizuje się w filozofii umysłu, filozofii nauki (zwłaszcza biologii) i kognitywistyce. Jego najważniejsze książki z zakresu filozofii umysłu i kognitywistyki to: Content and Consciousness (1969), Brainstorms: Philosophical Essays on Mind and Psychology (1978), The Intentional Stance (1987), Consciousness Explained (1991; wyd. polskie Świadomość, 2016), Sweet Dreams: Philosophical Obstacles to a Science of Consciousness (2005; wyd. polskie Słodkie sny. Filozoficzne przeszkody na drodze do nauki o świadomości, 2007), Intuition Pumps And Other Tools for Thinking (2013; wyd. polskie Dźwignie wyobraźni i inne narzędzia do myślenia, 2015) oraz From Bacteria to Bach and Back: The Evolution of Minds (2017; wyd. polskie Od bakterii do Bacha. O ewolucji umysłów, 2017).

W 1995 roku Dennett opublikował książkę Darwin’s Dangerous Idea: Evolution and the Meanings of Life, w której przedstawił filozoficzne implikacje darwinizmu dla religii i nauki o moralności, a zarazem zawarł krytykę stanowisk religijnych. Logiczną kontynuacją tej – neoateistycznej pod każdym względem oprócz chronologicznego – publikacji, jak również, zdaniem samego Dennetta, wyrazem protestu wobec przybierającej na sile amerykańskiej prawicy na początku XXI wieku była, napisana na fali rosnącej popularności literatury ateistycznej, książka Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon (2006, wyd. polskie Odczarowanie. Religia jako zjawisko naturalne, 2008), która uczyniła z filozofa jednego z czterech „jeźdźców nowego ateizmu” (aluzja do czterech jeźdźców Apokalipsy z Księgi Objawienia). Proponując potraktowanie religii jako zjawiska naturalnego, Dennett sugeruje dokonanie jej metodologicznej i naturalistycznej redukcji i badanie jej tak jak każdego innego fenomenu społecznego, czyli za pomocą naukowej analizy, która odsłoni ukryte mechanizmy funkcjonowania religii. W kontekście tematyki związanej z religią należy jeszcze wspomnieć, że w 2010 roku ukazał się zapis debaty Dennetta z Alvinem Plantingą (Science and Religion: Are They Compatible?, wyd. polskie Nauka i religia. Czy można je pogodzić?, 2015), a w 2013 roku pojawiła się napisana wspólnie z Lindą LaScolą książka Caught in the Pulpit: Leaving Belief Behind, omawiająca badania jakościowe dotyczące duchownych, którzy stracili wiarę, ale nadal pracują w swoim zawodzie. Badania te stały się impulsem do powstania inicjatywy o nazwie Clergy Project, organizacji pomocowej skierowanej do byłych duchownych i duchownych, którzy utracili wiarę.

Sam Harris

Od amerykańskiego neurobiologa i filozofa Sama Harrisa, urodzonego 9 kwietnia 1967 roku, właściwie wypadałoby rozpocząć, ponieważ to właśnie po publikacji w 2004 roku jego książki The End of Faith: Religion, Terror, and the Future of Reason (Koniec wiary. Religia, terror i przyszłość rozumu, 2012) pojawiło się nowe zainteresowanie kwestiami związanymi z religią i ateizmem, i przyjmuje się, że ukazanie się książki Harrisa jest tożsame z początkiem ruchu neoateistycznego. Harris pracę nad nią rozpoczął niemal natychmiast po zamachach 11 września, w odpowiedzi na percypowane przez siebie zagrożenie ze strony religijnego fundamentalizmu, zwłaszcza fundamentalizmu islamskiego. Książka błyskawicznie zdobyła popularność (nie schodziła z listy bestsellerów „New York Timesa” przez 33 tygodnie) i stała się przyczynkiem do publikacji wielu innych utrzymanych w podobnym tonie tekstów antyreligijnych w świecie anglosaskim, ale też sprawiła, że Harrisa zaczęto oskarżać o islamofobię. Na fali popularności Końca wiary Harris opublikował w 2006 roku Letter to a Christian Nation [List do narodu chrześcijańskiego], skierowany tym razem głównie do konserwatywnej, ewangelikalnej prawicy w Stanach Zjednoczonych. W książce tej Harris bardzo ostro występuje między innymi przeciw religijnemu uzasadnieniu moralności, które jego zdaniem generuje przemoc i przyczynia się do spowolnienia postępu naukowego. W języku polskim ukazały się jeszcze dwie książki Harrisa: prezentujący naturalistyczną redukcję moralności do stanów fizjologicznych Pejzaż moralny. W jaki sposób nauka może określać wartości (2012) oraz Przebudzenie. Duchowość bez religii (2014). Ten drugi tytuł wskazuje na istotną cechę, która odróżnia Harrisa od bodaj wszystkich przywoływanych tu nowych ateistów, mianowicie na jego żywe zainteresowanie kwestiami szeroko rozumianej duchowości. Duchowość ta nie ma jednak nic wspólnego z religijnością czy pobożnością. Przeciwnie, zgodnie ze swoją scjentystyczną optyką, Harris utrzymuje, że tak zwane doświadczenia duchowe (do których jego zdaniem należy dążyć) mają charakter stanów mózgowych, a zatem są i osiągalne, i opisywalne metodami czysto naturalnymi.

Sam Harris jest uznawany za najbardziej radykalnego z neoateistów. Bezkompromisowość, z jaką krytykuje przekonania religijne, często oburza nie tylko osoby religijne, ale także bardziej umiarkowanych ateistów, którzy w proponowanej przez Harrisa polaryzacji dostrzegają zagrożenie dla możliwości pokojowej koegzystencji wierzących i niewierzących. W 2015 roku Harris usiłował odpowiedzieć na te oskarżenia bardziej koncyliacyjną publikacją, książką Islam and the Future of Tolerance [Islam i przyszłość tolerancji], która stanowi dialog Harrisa i Maajida Nawaza, byłego brytyjskiego islamskiego radykała, a obecnie polityka i aktywisty wierzącego w możliwość reformy islamu.

Od 2013 roku Harris prowadzi bardzo popularny autorski podcast zatytułowany Making Sense (wcześniej znany jako Waking Up), który stanowi platformę promocji jego poglądów oraz spotkań z zaproszonymi gośćmi.

Christopher Hitchens

Czwórkę „jeźdźców nowego ateizmu” dopełnia Christopher Hitchens, urodzony 13 kwietnia 1949 roku angielski reporter, dziennikarz, pisarz i krytyk literacki. Jego ojciec był oficerem marynarki wojennej, przez co rodzina wielokrotnie zmieniała miejsce zamieszkania. Christopher Hitchens ukończył Leys School w Cambridge, a następnie w Oxfordzie studiował filozofię, politykę i ekonomię.

Od młodości związany był z ruchem lewicowym (początkowo uznawał się za trockistę, jeszcze w 2010 roku identyfikował się z marksistami). W latach sześćdziesiątych XX wieku dołączył do ruchów społecznych walczących o rozbrojenie nuklearne i protestujących przeciwko wojnie w Wietnamie, a w roku 1965 zapisał się do Partii Pracy, z której został wyrzucony dwa lata później. W 1970 roku rozpoczął karierę dziennikarską (od czasopisma „International Socialism”), która w 1973 roku przyniosła mu etat w „New Statesman”, gdzie pracował  z należącymi do grona najwybitniejszych brytyjskich prozaików swojego pokolenia, Julianem Barnesem i Martinem Amisem. Niebawem do kręgu najbliższych przyjaciół Hitchensa dołączył inny znakomity brytyjski pisarz, Ian McEwan. W 1981 roku Hitchens przeniósł się do Stanów Zjednoczonych (obywatelstwo amerykańskie uzyskał w 2007 roku), gdzie pisał między innymi dla „The Nation” i „Vanity Fair”; jako reporter odwiedził kilkadziesiąt, najczęściej ogarniętych wojną, krajów (także tych za żelazną kurtyną, między innymi Polskę i Czechosłowację), wykładał (w Berkeley i New School w Nowym Jorku) oraz kontynuował działalność pisarską. Po atakach z 11 września, ku zdumieniu swoich lewicowych przyjaciół, poparł neokonserwatywną, jastrzębią politykę administracji George’a W. Busha na Bliskim Wschodzie, mimo że pozostał bardzo krytyczny wobec niektórych jej aspektów, takich jak religijne uzasadnianie decyzji politycznych i stosowanie tortur wobec jeńców wojennych. Christopher Hitchens zmarł 15 grudnia 2011 roku na zapalenie płuc będące konsekwencją raka przełyku, którego zdiagnozowano u niego na początku 2010 roku.

Bibliografia Hitchensa jest bardzo bogata, obejmuje wiele pozycji poświęconych szerokiemu spektrum zagadnień; są to między innymi teksty reporterskie z terenów objętych działaniami wojennymi, biografie historyczne, eseje polityczne, utwory antyreligijne i opracowania krytycznoliterackie. Do najważniejszych dzieł zaliczyć należy The Trial of Henry Kissinger (2001), Why Orwell Matters (2002), Thomas Jefferson: Author of America (2005), Thomas Paine’s Rights of Man: A Biography (2006, wyd. polskie Thomas Paine. Prawa człowieka, 2008), Arguably (2011, wyd. polskie Podlega dyskusji. Eseje, 2017), jak również autobiografię Hitch-22: A Memoir (2010) i wstrząsające, opisujące ostatnie lata jego życia Mortality (opublikowane pośmiertnie w 2012; wyd. polskie Śmiertelność, 2013), ale warto wspomnieć także o Karl Marx and The Paris Commune (1971, debiut wydawniczy), The Monarchy: A Critique of Britain’s Favourite Fetish (1990) czy Unacknowledged Legislation: Writers in the Public Sphere (2003).

Dla ruchu neoateistycznego, którego Hitchens stał się niebawem najbardziej rozpoznawaną w Stanach Zjednoczonych postacią, najważniejsza jest jego antyreligijna i antyteistyczna (Hitchens lubił określać się jako antyteista) aktywność. Jego antykatolickie poglądy były widoczne już w czasie pracy w „New Statesman”, ale publicznie radykalny wymiar uzyskały wraz z publikacją demaskatorskiej The Missionary Position: Mother Teresa in Theory and Practice w 1995 roku (wyd. polskie Misjonarska miłość. Matka Teresa w teorii i praktyce, 2001). Ta krótka broszura, napisana niemal dekadę przed powstaniem Końca wiary Harrisa, spełniała już wszelkie warunki tekstu neoateistycznego. Krytyczne nastawienie do religii było też wyraźnie widoczne we wspomnianych biografiach Jeffersona i Paine’a. W 2007 roku, rok po Bogu urojonym Dawkinsa, ukazała się książka God is not Great: How Religion Poisons Everything (wyd. polskie Bóg nie jest wielki. Jak religia wszystko zatruwa, 2007), która sprzedała się w ponad 500 tysiącach egzemplarzy i rychło dołączyła do nowoateistycznego kanonu. W tym samym roku Hitchens opublikował jeszcze The Portable Atheist: Essential Readings for the Non-Believer, antologię ateizmu i agnostycyzmu, składającą się z 47 fragmentów filozoficznych, literackich i publicystycznych, od Lukrecjusza, przez Hume’a, Marksa, Lovecrafta, Twaina, Orwella i Einsteina, do Dawkinsa, Dennetta, McEwana, Rushdiego, Harrisa, Graylinga i Hirsi Ali. Jego działalność pisarską i wydawniczą uzupełniały liczne wystąpienia publiczne: wykłady uniwersyteckie i debaty dotyczące miejsca religii we współczesnym świecie.

Klub oficjalnie nie istnieje, ale należy do niego wiele osób

W większości publikacji poświęconych nowemu ateizmowi do najważniejszych dla tego ruchu intelektualnego postaci zalicza się jeszcze dwóch autorów: amerykańskiego fizyka i filozofa Victora J. Stengera oraz brytyjskiego filozofa Anthony’ego C. Graylinga. Stenger (1935‒2014) znany był jako niestrudzony propagator terminu „nowy ateizm” (uczynił z niego tytuł jednej ze swoich książek) i niezwykle płodny autor publikacji dotyczących głównie relacji nauki i religii. W Polsce w 2018 roku ukazała się jego najbardziej znana książka Bóg. Błędna hipoteza (God: The Failed Hypothesis: How Science Shows That God Does Not Exist, 2007). Grayling (ur. 1949), nazywany czasami „piątym jeźdźcem nowego ateizmu”, epistemolog i filozof języka, w 2014 roku przewodniczył jury Man Booker Prize for Fiction, najbardziej prestiżowej nagrody literackiej w Wielkiej Brytanii oraz jest wiceprzewodniczącym British Humanist Association. W połowie pierwszej dekady XXI wieku Grayling włączył się w debatę dotyczącą sekularyzmu, religii i ateizmu. Efektem tego zaangażowania były książki: Against All Gods: Six Polemics on Religion and an Essay on Kindness (2007), The Good Book (2011, napisana w aforystycznej formie „sekularna Biblia”), i przede wszystkim The God Argument (2013) – kompleksowa krytyka dowodów na istnienie Boga i propozycja humanistycznej, świeckiej etyki.

Nazywam nowy ateizm ruchem intelektualnym bądź prądem kulturowym, bowiem nie jest on żadną sformalizowaną organizacją społeczną, do której można się zapisać, otrzymać legitymację, opłacać składki i cieszyć się przywilejem zamkniętych spotkań towarzyskich. To grupa ludzi, których, jak widzieliśmy, łączy jedynie wspólnota pewnego zestawu zapatrywań na świat: niewiara w istnienie bóstw/-a, przekonanie o naturalnym charakterze rzeczywistości czy przywiązanie do świeckiego katalogu humanistycznej moralności. Przynależność do tego neoateistycznego „klubu” jest zatem w dużej mierze kwestią uznaniową, opierającą się na mniej lub bardziej precyzyjnych interpretacjach naukowej, artystycznej i publicznej działalności danej osoby. Niemniej jednak możemy pokusić się o uzupełnienie powyższej listy sześciu nazwisk o kolejne postaci kojarzone z aktywnym zaangażowaniem w promocję podobnego zestawu poglądów.

Z powyższych względów do szerokiego kręgu postaci powiązanych z ruchem ateistycznym należy zaliczyć

Jamesa Randiego (ur. 1928; amerykański iluzjonista i sceptyk), Stevena Weinberga (ur. 1933; amerykański fizyk), Petera Atkinsa (ur. 1940; brytyjski chemik), Ibn Warraqa ([pseudonim], ur. 1946; pakistański krytyk islamu), Dana Barkera (1949; działacz ateistyczny i były pastor ewangelikalny), Jerry’ego Coyne’a (ur. 1949; amerykański biolog), Piergiorgia Odifreddiego (ur. 1950; włoski matematyk i logik), Lawrence’a M. Kraussa (ur. 1954; amerykański fizyk i kosmolog), Johna W. Loftusa (1954; były pastor ewangelikalny i teolog), Stevena Pinkera (ur. 1954; amerykański psycholog ewolucyjny i neurobiolog), Michaela Shermera (ur. 1954; amerykański historyk nauki), Billa Mahera (ur. 1956; amerykański komik i prezenter telewizyjny), Paul Zachary „PZ” Myersa (ur. 1957; amerykański biolog),  Michela Onfraya (ur. 1959; francuski filozof), Petera Boghossiana (ur. 1966; amerykański filozof), Davida Silvermana (1966; amerykański działacz ateistyczny), Ayaan Hirsi Ali (ur. 1969; somalijska autorka i aktywistka) czy wspomnianych wcześniej Iana McEwana (ur. 1948), Ricky’ego Gervaisa (ur. 1961) i Tima Minchina (ur. 1975).

Lista ta jest dość długa, a szczególną uwagę zwraca jej homogeniczność, obejmuje ona bowiem przede wszystkim dojrzałych białych mężczyzn pochodzących z krajów anglosaskich. Rzeczywiście, nie sposób nie zauważyć, że są oni w tym nieformalnym, neoateistycznym klubie nadreprezentowani. Jak zauważyła feministyczna ateistka Jennifer McCreight:

wiele z problemów, na które natrafia ruch ateistyczny, wynika z tego, że jest on zdominowany przez starych, cisseksualnych, heteroseksualnych, uprzywilejowanych, białych mężczyzn z klasy średniej2Jen McCreight, How I Unwittingly Infiltrated the Boy’s Club & Why It’s Time for a New Wave of Atheism,....