Czy pierwsi chrześcijanie przeciwstawiali wiarę rozumowi?

Wielu ateistów uważa, że wiary i rozumu nie da się pogodzić, tak jak nie da się połączyć oleju i wody. Niektórzy cytują wczesne pisma chrześcijańskie, aby udowodnić swoją tezę. Szczególnie lubią przywoływać Tertuliana, który rzekomo twierdził, że wierzy w Ewangelię, ponieważ jest absurdalna.

Tertulian żył w Afryce Północnej na przełomie II/III wieku i często uznaje się go za ojca łacińskiego lub zachodniego chrześcijaństwa. Chociaż pod koniec życia stał się heretykiem i zmarł bez łączności z Kościołem (dlatego, mimo że nazywa się go ojcem Kościoła, nie jest świętym), to jego wcześniejsze, ortodoksyjne pisma są ważnym świadectwem wiary czasów starożytnych. Ludzie, którzy twierdzą, że Tertulian jest również starożytnym świadkiem nieracjonalności chrześcijaństwa, zazwyczaj cytują dwa jego pisma.

Wiara czy filozofia?

Po pierwsze w Preskrypcji przeciw heretykom Tertulian zadał pytanie: „Cóż jednak mają wspólnego Ateny z Jerozolimą?”1Kwintus Septymiusz Floren Tertulian, Preskrypcja przeciw heretykom, Kraków 2012, https://www.ultramontes.pl/tertulian_preskrypcja.pdf [dostęp 16.11.2024.], rozdz. 7.. Według krytyków Tertulian miał na myśli to, że wiara (Jerozolima) i rozum (Ateny) nie powinny mieć ze sobą nic wspólnego. Ale łaciński teolog wypowiadał się w związku z ostrzeżeniem św. Pawła, który napominał, aby nie dać się uwieść przez „filozofię będącą czczym oszustwem” (Kol 2, 8), uosabianą, jak powiedział, przez filozofów w Atenach, którzy udawali, że znają prawdę, ale w rzeczywistości ją zniekształcali. Nie potępiał zaś całej filozofii ani rozumu w ogóle.

Fakt ten zaczęto dostrzegać we współczesnych badaniach. Według Cambridge History of Literary Criticism, „Dawny pogląd, że Tertulian był rzecznikiem całkowitego oddzielenia chrześcijaństwa od kultury klasycznej, ustąpił w ostatnich latach miejsca coraz powszechniejszemu uznaniu w jego pismach syntezy doktryny chrześcijańskiej z tradycjami filozoficznymi”2George Alexander Kennedy, Christianity and Criticism, w: Cambridge History of Literary Criticism, Vol. 1, Classical Criticism, ed. George Alexander....

Wierzę, bo to absurd?

W swojej książce Kapłan diabła ateista Richard Dawkins porównuje wiarę do złośliwego wirusa, który jest trudny do wyleczenia, ponieważ jego ofiary ignorują jego domniemane absurdy. Kiedy ofiara zostaje skonfrontowana z elementami swojej wiary, które są trudne do zrozumienia, po prostu nazywa je „tajemnicami” i nie poświęca im więcej uwagi. Dawkins pisze: „Skrajnym objawem infekcji ideą »tajemnicy jako cnoty« jest tertulianowskie certum est quia impossibile est (»to jest pewne, bo niemożliwe«) [oraz] »Ze wszech miar należy w to wierzyć, ponieważ to absurd«”3Richard Dawkins, Kapłan diabła. Opowieści o nadziei, kłamstwie, nauce i miłości, tłum. Michał Lipa, Wydawnictwo Helion/Editio, Gliwice cop. 2014,....

Dawkins odnosi się do fragmentu z De Carne Christi [O Ciele Chrystusa] Tertuliana, który był odpowiedzią na herezję doketyzmu. Zwolennicy doketyzmu wierzyli, że wcielony Syn, Jezus Chrystus, nie posiadał prawdziwego ludzkiego ciała, ale coś, co wyglądało jak ono, lecz w rzeczywistości było formą iluzoryczną lub anielską. Tertulian krytykował zwolenników doketyzmu, ponieważ gdyby Chrystus nie miał prawdziwie ludzkiego i prawdziwie fizycznego ciała, nie mógłby umrzeć na krzyżu i odpokutować za grzechy ludzkości. Cambridge History of Literary Criticism zauważa:

W pismach Tertuliana nie ma słów: „Wierzę, bo to absurdalne”, a ich pochodzenie jest nieznane. W  dziełach teologa najbliższe temu zwrotowi jest stwierdzenie: „Syn Boży został ukrzyżowany: nie ma w tym wstydu, bo to hańba. A Syn Boży umarł: jest to wiarygodne, bo to głupota. I pogrzebany, zmartwychwstał; jest to pewne, bo to niemożliwe” (De Carne Christi 5.4). To najlepszy krótki przykład, jaki można znaleźć, charakterystyczny dla stylu Tertuliana4G.A. Kennedy, Christianity and Criticism, s. 337..

Tertulian zatem nie jest autorem słów: „Wierzę, bo to absurdalne” (łac. credo quia absurdum). Wydaje się, że stanowią one parafrazę wersu, który wielu tłumaczy oddaje jako „należy w to wierzyć, gdyż jest to absurdalne” (łac. prorsus credibile est, quia ineptum est). Ponieważ łacińskie słowo „absurdum” nie występuje w tym fragmencie, lepszym tłumaczeniem drugiego wersu byłoby: „Jest wiarygodne, ponieważ jest głupie”. Jednak Tertulian nie twierdził, że rzeczy głupie same w sobie są wiarygodne lub warte wiary.

Absurdem jest nie wierzyć

Tertulian stwierdzał raczej, że pierwsi chrześcijanie nie uwierzyliby, iż Bóg umarł na krzyżu, a następnie zmartwychwstał, jeśli to nie wydarzyłoby się naprawdę. Gdyby Jezus nie był tym, za kogo się podawał, to pierwsi potencjalni wierzący pomyśleliby, że jest On po prostu kolejnym nieudanym mesjaszem, i odrzuciliby „absurdalną” opowieść o zmartwychwstaniu. A pierwsi chrześcijanie nie zrobili tego, ponieważ Jezus ukazał się im po swoim ukrzyżowaniu, na własne oczy więc ujrzeli to, co niemożliwe. Święty Łukasz podkreśla, że Jezus „po swojej męce dał wiele dowodów, że żyje: ukazywał się [apostołom] przez czterdzieści dni i mówił o królestwie Bożym” (Dz 1, 3).

Tertulian nie uważał za niemożliwe, że Bóg stał się człowiekiem i umarł za nasze grzechy, ponieważ w tym samym dziele napisał: „Dla Boga jednak nic nie jest niemożliwe, poza tym czego nie chce. Rozważmy zatem, czy chciał się narodzić (bo jeśli miał wolę, miał też taką moc i się narodził)”. Tertulian po prostu słusznie uznaje, że mamy do czynienia z czymś fantastycznym.

Tak więc stwierdzenie Tertuliana: „Należy w to wierzyć, ponieważ jest absurdalne” nie powinno być rozumiane, że chrześcijaństwo jest irracjonalne, lecz raczej jako oznaczające, że historia życia, śmierci i zmartwychwstania Boga-człowieka jest zbyt dziwna, aby ktoś mógł ją wymyślić.