Święty Augustyn o harmonii wiary i rozumu

Młody Augustyn z ogromną energią i wyrafinowanym skupieniem dążył do posiadania rozumu i prestiżu oraz do przyjemności, ale nie mógł znaleźć spokoju ani satysfakcji. To właśnie wtedy gdy podążył za rozumem do drzwi wiary, uniżył się przed Bogiem i oddał się Chrystusowi, znalazł Tego, przez którego został stworzony i dla którego został stworzony.

W serii audiencji generalnych poświęconych ojcom Kościoła papież Benedykt XVI mówił o takich autorytetach, jak św. Justyn Męczennik, św. Bazyli i św. Hieronim, natomiast aż pięć spotkań dotyczyło św. Augustyna z Hippony (354–430). Augustyn, teolog i doktor Kościoła, miał wyraźny wpływ na papieża Benedykta. „Gdy czytam pisma św. Augustyna – stwierdził Ojciec Święty podczas drugiej z owych pięciu audiencji (16 stycznia 2008) – nie odnoszę wrażenia, że ​​mam do czynienia z człowiekiem, który umarł około tysiąca sześciuset lat temu; ale odbieram go jako człowieka dzisiejszego: jako przyjaciela, osobę współczesną, która mówi do mnie, przemawia swoją świeżą i aktualną wiarą”1Benedykt XVI, Św. Augustyn (II). Audiencja generalna 16 stycznia 2008, „L’Osservatore Romano”, wyd. polskie, 3/2008, za: Katecheza podczas audiencji....

Związek między wiarą a rozumem zajmuje ważne miejsce w obszernym dorobku św. Augustyna. Zagadnienie to często omawiał Benedykt, który identyfikował je jako centralną kwestię naszych czasów i świętego przedstawiał jako przewodnika na drodze do głębszego pojmowania i doceniania natury związku wiary i rozumu. „[…] cała intelektualna i duchowa droga św. Augustyna – stwierdził Benedykt podczas trzeciej audiencji poświęconej Afrykańskiemu Doktorowi (30 stycznia 2008) –  również dzisiaj stanowi aktualny wzór relacji wiary i rozumu, a jest to temat dotyczący nie tylko ludzi wierzących, lecz każdego człowieka szukającego prawdy, temat centralny dla równowagi i przeznaczenia każdej ludzkiej istoty”2Benedykt XVI, Św. Augustyn (III). Audiencja generalna 30 stycznia 2008, „L’Osservatore Romano”, wyd. polskie, 3/2008, za: Katecheza podczas audiencji....

Związek wiary i rozumu to kluczowa kwestia w Wyznaniach św. Augustyna, stanowiących głęboką i silnie oddziałującą relację o poszukiwaniu przez niego sensu i o nawróceniu na chrześcijaństwo. Augustyn daje tu świadectwo tego, jak rozum stawia człowieka na drodze do Boga, i tego, w jaki sposób wiara dostarcza rozumowi treści i wynosi go, wyprowadzając poza jego naturalne ograniczenia, nigdy nie działając metodami tyrana ani w żaden sposób nie ograniczając rozumu. Augustyn streścił ten pozornie paradoksalny fakt w słynnym powiedzeniu: „[…] zrozum, byś mógł uwierzyć, i wierz, byś mógł zrozumieć” (Kazanie 43: 9)3Św. Augustyn, Wybór mów. Kazania świąteczne i okolicznościowe, tłum. ks. Jan Jaworski, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1973..

Fałszywe poglądy na temat wiary

Wszyscy wiemy, że istnieje wiele zniekształconych i płytkich koncepcji wiary, rozumu i różnic między nimi. Dla osób określających siebie jako „bystrzachów”4Oryg. „The Brights” – to określenie ruchu społecznego mającego na celu promocję naturalistycznego ujęcia rzeczywistości (patrz https://pl.wikipedia.org/wiki/The_Brights). i innych sceptyków to, co rozumowe, jest obiektywne, naukowe i weryfikowalne, podczas gdy wiara jest subiektywna, osobista i irracjonalna, graniczy ona nawet z manią lub szaleństwem. Ale jeśli wierzymy, że opowiadanie się po stronie rozumu jest rzeczywiście rozsądne, należy przyznać, że taka postawa sama opiera się na zaufaniu wobec rozumu, a zatem wymaga pewnego rodzaju wiary. Uznanie, że wyłącznie rozum nadaje się do zaspokojenia roszczeń intelektu, wymaga uczynienia kroku w kierunku wiary. Jak głosi filozof Edward Feser w The Last Superstition: A Refutation of the New Atheism [Ostatni przesąd. Obalenie nowego ateizmu]:

Sekularyzm nigdy nie może w pełni opierać się na rozumie, lecz jedynie na „wierze”, w takim sensie, w jakim sami sekularyści rozumieją to pojęcie (lub raczej go nie rozumieją, jak zobaczymy), tj. jako niezachwiane zaangażowanie oparte nie na rozumie, lecz raczej na czystej woli, głęboko zakorzenione pragnienie, by sprawy miały się tak, jak chce się, aby się miały, niezależnie od tego, czy świadectwa są z tym pragnieniem zgodne5Edward Feser, The Last Superstition: A Refutation of the New Atheism, St. Augustine’s Press, South Bend 2008, s. 6....

Dla wielu ludzi dzisiaj źródło rozumu i przedmiot wiary biorą się z ich własnego intelektu. Poszukiwanie czegoś na zewnątrz lub poza sobą, by odkryć większe źródło i coś bardziej godnego wiary, jest często odrzucane jako „irracjonalne” lub jako poddanie się dyktatowi „przesądów”. Wyznania św. Augustyna wyraźnie pokazują, że kroczył on drogą czystej woli (że zapożyczymy tutaj doskonałe określenie od Fesera), tą ciemną intelektualną alejką w swoim życiu, i odkrył, że jest to ślepy zaułek. Zdał sobie sprawę, że wiara jest warta tyle, ile jej przedmiot, i jest tak silna, jak jej źródło. Dla Augustyna – człowieka, który z wielkim zapałem formułował filozoficzne argumenty – zarówno przedmiotem, jak i źródłem wiary jest Bóg.

Tomistyczny filozof Étienne Gilson zauważył w The Christian Philosophy of Saint Augustine, że „Wiara, w istocie jest po prostu myślą, której towarzyszy zgoda na nią”6Étienne Gilson, The Christian Philosophy of Saint Augustine, trans. L.E.M. Lynch, Vintage Books, A division of Random House, New.... Nie ma i nie może być napięcia ani konfliktu między rozumem a wiarą; oba mają to samo Boskie źródło. Rozum zatem powinien i musi odgrywać centralną rolę w przekonaniach człowieka o rzeczach ostatecznych. W rzeczywistości to dzięki rozumowi poznajemy i rozumiemy, czym jest wiara i przekonanie. Rozum jest pojazdem, który, jeśli jest właściwie prowadzony, wiezie nas do drzwi wiary. Jak zauważył św. Augustyn:

Byłem […] całkowicie pewny, że poprzez rzeczy stworzone można poznać niewidzialne sprawy Twoje od ustanowienia świata, jak też wieczną moc Twoją i boskość. Zastanowiłem się bowiem, na jakiej podstawie mogłem docenić piękność rzeczy materialnych, czy to w górze na niebie, czy na ziemi, i co mi umożliwiało wypowiadanie trafnych sądów o rzeczach zmiennych – gdy mówiłem, że to powinno być tak, a to inaczej. Starając się pojąć podstawę moich sądów, zrozumiałem wreszcie, że ponad moim umysłem poddanym zmienności istnieje nigdy się nie zmieniająca, prawdziwa wieczność prawdy (Wyznania 7:17)7Św. Augustyn, Wyznania, tłum. Zygmunt Kubiak, Wydawnictwo Znak, Kraków 1995..

Przejść przez drzwi wiary

Jednakże… podczas gdy rozum doprowadza nas do progu wiary, a nawet informuje, że wiara jest spójną i logiczną opcją – nie może nas przeprowadzić przez te drzwi. Częścią problemu jest to, że rozum został zraniony przez upadek i przyćmiony przez skutki grzechu. Rozum w pewnym stopniu jest zniekształcony, ograniczony i zahamowany, nie jest nieskończony; często z dobrej drogi sprowadzają go nasze kaprysy, emocje i namiętności.

Ale to nie dlatego naturalny rozum ostatecznie nie może otworzyć drzwi wiary. Dzieje się tak, ponieważ wiara jest darem od Stwórcy, który sam jest niezgłębiony. W intensywnym poszukiwaniu Boga św. Augustyn pytał: czy Boga można zrozumieć i poznać samym rozumem? Odpowiedź brzmi jasno: „Nie”. „Gdybyś Go zrozumiał”, oświadcza Augustyn, „nie byłby Bogiem” (Kazanie 52:6; Kazanie 117:3)8Tłumaczenie własne [przyp. tłum.].. Zagadnienie niedostateczności rozumu w obliczu Boga i prawdziwej doktryny również jest poruszane w Wyznaniach. Pisząc o niedojrzałym chrześcijaninie, który był źle poinformowany w kwestii doktryny, biskup Hippony skonstatował:

Ilekroć zauważam, że jakiś brat chrześcijanin nie zna tych zagadnień i plącze w nich jedne rzeczy z drugimi, cierpliwie słucham jego wywodów i myślę sobie, że nic mu nie zaszkodzi taka niewiedza o układach i procesach materialnego świata, byleby tylko o Tobie, Panie, Stwórco wszechrzeczy, nie myślał rzeczy niegodnych. Niebezpieczeństwo powstaje dopiero wtedy, gdy jakiś człowiek sądzi, że taka wiedza należy do samej istoty tego, w co powinien wierzyć, żeby zbawić duszę, i gdy lekkomyślnie wyrokuje o sprawach, na których się nie zna (Wyznania 5:5).

Wysoka ocena rozumu przez Augustyna opierała się na jego przekonaniu, że to Bóg jest autorem i wszelkiej prawdy, i rozumu. Wcielony Bóg-człowiek, druga Osoba Trójcy, odwołuje się do rozumu człowieka i zaprasza go do wnikliwego poszukiwania, do dogłębniejszej refleksji i do intensywniejszego pragnienia „wiecznej Prawdy”:

Dlaczego tak jest, Panie Boże mój? W jakiś sposób pojmuję, dlaczego tak się dzieje, ale nie umiem tego wypowiedzieć. Może tak to ujmę, że wszystko, co zaczyna być albo przestaje być, właśnie wtedy zaczyna być albo przestaje być, kiedy wieczny Rozum poznaje, że to powinno zacząć albo przestać być; ale w samym tym wiecznym Rozumie nie ma żadnego początku ani żadnego końca. Owym wiecznym rozumem jest właśnie Słowo Twoje, które samo jest początkiem. To Ono przemawia do nas. Mówi do nas w Ewangelii słowami, które wypowiadają usta. W świecie doczesnym dało się słyszeć cielesnym uszom ludzkim, aby ludzie w Nie uwierzyli i aby szukając Go wewnątrz siebie samych, znaleźli Je w Prawdzie wiecznej, gdzie wszystkich uczniów jeden tylko dobry Mistrz poucza. Tam słyszę, Panie, Twój głos mówiący mi, że tylko ten do nas naprawdę przemawia, kto nas poucza (Wyznania 11:8).

Innym przykładem wielkiego szacunku tego świętego dla rozumu i postawienie go w centralnym miejscu w teologicznych przekonaniach jest doświadczenie Augustyna z naukami Maniego. Augustyna drażniły brak logiki i irracjonalna natura manichejskiego poglądu na świat fizyczny. Punktem krytycznym irytacji stało się nakazanie mu, aby wierzył w nauki o ciałach niebieskich, które stały w wyraźnej sprzeczności z logiką i matematyką: „Wymagano jednak ode mnie wiary w to, co napisał [Manes], chociaż było to całkowicie niezgodne z zasadami matematyki i ze wszystkimi moimi własnymi obserwacjami” (Wyznania 5:3). I tak Augustyn rozstał się z manicheizmem w poszukiwaniu rozsądnej, intelektualnie przekonującej wiary.

Znaj granice

Rozum, ugruntowany w skończoności człowieka, nie jest w stanie pojąć nieskończonych tajemnic wiary, nawet gdy wskazuje na nie, choćby niewyraźnie. Dla Augustyna było to szczególnie prawdziwe, gdy chodziło o zrozumienie Pisma Świętego. Na początku czytanie Biblii frustrowało go i irytowało; później, obdarzony oczami wiary, był w stanie pojąć i przyjąć jej bogactwo:

Skoro zrozumiałem, że jesteśmy zbyt słabi, aby własnym rozumem poznać prawdę, i że koniecznie potrzebujemy powagi świętych ksiąg, zacząłem pojmować, że na pewno nie nadałbyś Pismu Świętemu tak wielkiej powagi we wszystkich krajach, gdyby nie miało ono być dla nas środkiem szukania Ciebie. Te ustępy, które przedtem mnie raziły jako absurdalne, teraz, gdy wysłuchałem wielu przekonujących komentarzy do nich, odsłoniły się przede mną jako głębokie tajemnice. Powaga Pisma Świętego wydała mi się tym bardziej godna czci i najczystszej wiary, że chociaż wszyscy ludzie mogą je czytać z łatwością, ma ono jednak taką głębszą warstwę, gdzie spoczywają jego tajemnice wielkie (Wyznania 6:5).

Kontrast między czytaniem Pisma Świętego przed przyjęciem wiary i po jej przyjęciu to coś, do czego Augustyn często wracał, ponieważ w ten sposób pokazywał, jak rozum, pomimo całego jego dobra i wartości, może pojąć tylko pewną ograniczoną ilość prawd. Rozum jest cudownym i nawet potężnym narzędziem, niemniej to naturalne narzędzie daje ograniczone rezultaty.

Człowiek, rozumne zwierzę, jest przeznaczony do boskiej komunii, a zatem wymaga wlania boskiego życia i zdolności. Łaska – boskie życie Boga – napełnia człowieka i obdarza go wiarą, nadzieją i miłością. Wiara jest zatem przede wszystkim darem od Boga. Nie jest cnotą naturalną, ale cnotą teologiczną. Jej celem jest theosis – to znaczy uczestnictwo w boskiej naturze (zob. Katechizm Kościoła Katolickiego 460 oraz 2 List św. Piotra 1,4). Chrześcijanin, odrodzony jako istota przebóstwiona, żyje wiarą, a nie tym, co może zobaczyć, zgodnie z frazą św. Pawła, którą Augustyn powtórzył: „W nadziei bowiem jesteśmy zbawieni. A nadzieja, którą się widzi, nie jest nadzieją” (Wyznania 13:13).

Rozpoznaj prawowitą władzę

Pokorna otwartość na wiarę wymaga uznania prawdziwej i prawowitej władzy. „Jak w hierarchii ludzkiego społeczeństwa każda niższa władza musi podlegać wyższej, tak Bogu musi się podporządkować wszystko” (Wyznania 3:8). Czego Augustyn nie mógł znaleźć u Maniego, odkrył w Osobie Jezusa Chrystusa, jego Kościele i naukach Kościoła. O całej tej trójce traktują w widoczny sposób początkowe wersy Wyznań:

Ale jakże będą wzywać Tego, w którego jeszcze nie uwierzyli? Jak uwierzą, póki ich ktoś nie pouczy? Sławić będą Pana ci, którzy Go szukają. Szukając bowiem, znajdą Go, a znajdując – będą Go sławić. Niechże szukam, wzywając Ciebie, Panie! Niech Cię wzywam, wierząc w Ciebie. Bo już nas pouczono o Tobie. Wzywa Cię, Panie, wiara, którą mnie obdarzyłeś. Natchnąłeś mnie tą wiarą, przez człowieczeństwo Syna Twego i przez służbę człowieka, który mnie pouczył (1:1).

Dla Augustyna nie ma konfliktu między Chrystusem, Jego Ciałem i Jego Słowem. Chrystus poprzez swoje Ciało demonstruje prawdziwość swojego Słowa, jak Augustyn chętnie przyznał: „Ale nie wierzyłbym Ewangelii, gdyby autorytet Kościoła katolickiego mnie nie poruszył” (Contra epistolam Manichaei 5:6; zob. także Wyznania 7:7). Pismo Święte, Słowo Boże spisane na papierze przez ludzi natchnionych Duchem Świętym, posiada pewność i autorytet pochodzące bezpośrednio od jego boskiego Autora i chronione jest przez Kościół:

I nikt też inny, tylko Ty, Boże nasz, uczyniłeś dla nas ten firmament: rozpostartą nad nami powagę Boskiego Pisma Twojego. Niebo będzie zwinięte kiedyś jak księga, teraz zaś trwa nad nami rozciągnięte jak baldachim ze skór. A tym wznioślejsza jest powaga twego Boskiego Pisma, że już zmarli owi śmiertelni ludzie, przez których je nam dałeś (Wyznania 13:15).

Pokora i harmonia

„Harmonia wiary a rozumu – napisał Benedykt XVI w tekście trzeciej audiencji poświęconej Augustynowi – oznacza przede wszystkim, że Bóg nie jest daleki: nie jest daleko od naszego rozumu i naszego życia. Jest bliski każdej ludzkiej istocie, jest bliski naszemu sercu i jest bliski naszemu rozumowi, jeśli rzeczywiście wyruszymy w drogę”. Życie Augustyna jest dramatycznym i inspirującym świadectwem tej ogromnej prawdy i dlatego jego Wyznania nadal stanowią wyzwanie i poruszają czytelników dzisiaj, szesnaście wieków po ich napisaniu.

Młody Augustyn z ogromną energią i wyrafinowanym skupieniem dążył do posiadania rozumu i prestiżu oraz do przyjemności, ale nie mógł znaleźć spokoju ani satysfakcji. To właśnie wtedy, gdy podążył za rozumem do drzwi wiary, uniżył się przed Bogiem i oddał się Chrystusowi, znalazł Tego, przez którego został stworzony i dla którego został stworzony. „W swej istocie – napisał Gilson – wiara augustiańska jest zarówno przylgnięciem umysłu do nadprzyrodzonej prawdy, jak i pokornym poddaniem całego człowieka łasce Chrystusa”9Gilson, The Christian Philosophy, s. 31..

Nauczanie Kościoła

Wiara jest możliwa tylko dzięki łasce Bożej i wewnętrznej pomocy Ducha Świętego. Niemniej to prawda, że wiara jest aktem autentycznie ludzkim. Okazanie zaufania Bogu i przylgnięcie do prawd objawionych przez Niego nie jest przeciwne ani wolności, ani rozumowi ludzkiemu (Katechizm Kościoła Katolickiego 154).